Kan God genadig én razend zijn? 'Ook Jezus was soms flink getergd'

“Een God die liefdevol is en genadig, geduldig, trouw en waarachtig.” Wanneer ik voorga in een kerkdienst, begin ik meestal met die woorden. Ze komen uit Exodus 34: God stelde zichzelf op deze manier voor aan Mozes. Verschillende psalmschrijvers en profeten (Jona, Joël, Nehemia) kenden deze reeks karaktertrekken en baseerden hun beeld van God erop. Waar nieuwe vertalingen ‘geduldig’ zeggen, stond er vroeger ‘lankmoedig’. In het Hebreeuws zeg je letterlijk ‘lang van neus’, wat zoiets betekent als langzaam met boos worden. Dat hoort blijkbaar bij wie God is en dus ook bij hoe wij moeten proberen te zijn. Niet te snel woedend, of, zoals Jezus het zou zeggen: niet te snel oordelen.

Jaren geleden is eens gebleken dat het algoritme van Facebook woede beloonde

Ook al heb ik fysiek gezien wel een lange neus, toch lukt het mij lang niet altijd om lankmoedig te zijn. Ik heb in mijn leven veel op Twitter gezeten, toen dat nog zo heette. Daar was het heel makkelijk om boos te worden. Voordat ik het wist, had ik weer iemand een sneer gegeven of over een ander geoordeeld. Jaren geleden is eens gebleken dat het algoritme van Facebook woede beloonde. Men had gemerkt dat berichten die mensen boos maakten, vaker werden bekeken. En dus kregen boosmakende berichten voorrang op Facebook. Ze werden meer vertoond en zo werden gebruikers van het ‘sociale’ medium dus welbewust boos gemaakt. Van de lange neus naar het korte lontje.

Niet te snel, niet te lang

Vooral het Nieuwe Testament bevat waarschuwingen tegen zulke driftigheid. “Laat de zon niet ondergaan over uw boosheid”, staat er in de brief aan de Efeziërs. Toen presentator en sportschooleigenaar Arie Boomsma zijn ouders interviewde over het geheim van een langdurige liefdesrelatie, begon het antwoord met dat Bijbel­citaat. Aries ouders gaven aan dat het in een goede relatie verstandig is om kwaadheid te laten afkoelen en niet te laten dooretteren. Idealiter maak je het goed voordat je naar bed gaat om te slapen. Dit vult de waarde van het christelijke geduld aan: je moet niet alleen traag zijn met boos worden, maar je moet ook niet te lang boos willen blijven.

Op een dag ging ik voor in een kerk waar ik een kwartier voor het begin van de dienst hoorde dat er knallende ruzie was binnen de kerkenraad. Er was een tweedeling en het leek erop dat de situatie niet lang houdbaar zou blijven. Uitgerekend die zondag stond de volgende tekst van Jezus op het leesrooster: “Ieder die in woede tegen zijn broeder of zuster tekeergaat, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht… Wanneer je dus je offergave naar het altaar brengt en je je daar herinnert dat je broeder of zuster jou iets verwijt, laat je gave dan bij het altaar achter; ga je eerst met die ander verzoenen en kom daarna je offer brengen.” Want ja, suggereert Jezus, je kunt wel vroom naar de kerk gaan, maar als je je medemens niet recht kunt aankijken, waarom zou je God dan wél recht kunnen aankijken?

Chagrijnig van Gods coulance

Op een dag probeerde God zijn profeet Mozes uit. Het volk van Mozes had zich voor de zoveelste keer vreselijk misdragen. Toen zei God: “Weet je wat, Mozes, Ik laat dit volk helemaal vallen en Ik ga alleen met jou en je gezin verder.” Misschien was dat een verleidelijk idee voor Mozes, want hij was de mensen die hij moest leiden flink zat. Toch ging Mozes tegen God in. Mozes herinnerde God aan zijn eigen lankmoedigheid en riep Hem op om toch nog genade op te brengen voor het volk. Iets soortgelijks had aartsvader Abraham eerder ook al gedaan: God was boos op de steden Sodom en Gomorra, maar Abraham probeerde Hem over te halen om die steden niet te verwoesten.

• Is je bestemming vooraf bepaald of ook je eigen verantwoordelijkheid? Wat de predestinatie betekent

  Is je bestemming vooraf bepaald of ook je eigen verantwoordelijkheid? Wat de predestinatie betekent

Meestal gaat het natuurlijk andersom: God roept de ménsen op tot meer genade. Het mooiste voorbeeld daarvan vind je in het boek Jona. Deze profeet moet naar de stad Nineve, waar de mensen verschrikkelijk onrechtvaardig leven. Jona moet aan hen gaan vertellen dat hun stad binnen veertig dagen zal worden vernietigd. Daar heeft Jona behoorlijk weinig zin in: hij ziet de stad liever direct kapotgaan. Hij is bang voor wat er in die veertig dagen nog kan gebeuren waardoor het onheil wordt afgewend. En inderdaad: de Ninevieten schrikken zich een hoedje van zijn profetie en besluiten hun leven te beteren. Doordat ze dat doen, strijkt God met de hand over het hart. De stad mag blijven bestaan. Jona, echter, vindt het rampzalig. Hij wilde Gods woede en straf zien en werd chagrijnig van Gods coulance.

Duizendste generatie

Exodus 34 spreekt over een God “die trouw blijft tot in het duizendste geslacht, die schuld, misdaad en zonde vergeeft”. Dat is een mooie basis. Toch gaat deze tekst nog verder, daar moeten we eerlijk over zijn: “… maar niet alles ongestraft laat, en die voor de zonde van de ouders de kinderen en kleinkinderen ter verantwoording roept, tot in het derde en vierde geslacht”. Het is duidelijk hoe de verhoudingen liggen. Geduld en vergeving staan voorop. Gods trouw werkt door tot in de duizendste generatie. Maar God werkt niet helemaal zonder straffen. En mensen die er een potje van maken, duperen daarmee vaak nog zelfs hun kleinkinderen.

Hiermee raken we aan een spanning binnen het christelijk geloof: we geloven in een God die fundamenteel genadig is. Toch is deze God in een groot deel van de Bijbel regelrecht razend. Razend op de manier waarop we met elkaar omgaan en een slecht leven leiden dat Gods mooie schepping onwaardig is. Maar hoe breng je deze dingen bij elkaar? Zitten er grenzen aan verdraagzaamheid? En waar lopen die grenslijnen dan?

Échte vrede en vreugde

In zijn mooie boek De weg van vrede zegt theoloog Stefan Paas dat Gods vrede bestaat uit drie elementen: recht, verzoening en vreugde. De verdraagzaamheid waarover we het tot nu toe hadden, ging om verzoening. Maar voor échte vrede en vreugde heb je ook recht nodig. Stel je voor dat ik twee zoons heb, van wie de jongste structureel door de oudste wordt gekleineerd en gekwetst. Als ik me zou opstellen als een verdraagzame ouder voor de pestkop, zou ik dan goed bezig zijn? Volgens mij niet. Doordat ik te traag ingrijp, houd ik onrecht in stand en faciliteer ik de pijn van de jongste zoon. Dat bedoelt Stefan Paas: echte vrede kan niet zonder recht. Zonder dat alle partijen tot hun recht komen.

• Download de nieuwe Visie-app en lees Visie waar en wanneer je wilt!

  Download de nieuwe Visie-app en lees Visie waar en wanneer je wilt!

Dat is waar de woede van God om de hoek komt kijken. De oudtestamentische profeten foeteren wat af. Waarom? Omdat bevoorrechte mensen voortdurend schade berokkenen aan kwetsbare mensen. De profeet Amos klaagde dat arme mensen in zijn land zomaar voor een paar sandalen werden verhandeld. Als je dan niet boos mag worden, kies je eigenlijk de kant van de mensenhandelaar. Desmond Tutu zei het op zijn beroemde manier: wanneer een olifant met zijn voet op de staart van een muis staat, wordt die muis niet blij van jouw neutraliteit. Nee, dan moet je je even kwaad maken om de olifant opzij te laten stappen. Pas dan kan het vrede worden voor iedereen.

Gods woede bestaat niet zonder kern van liefde en genade

Ademruimte

Ook Jezus kon flink getergd zijn. De bekendste scène is die waarin Hij met een zweep door de tempel ging omdat het er meer leek op een rovershol dan op een gebedshuis. Waar zulke heiligschennis plaatsvindt, is heilige woede op zijn plek. Een ander berucht hoofdstuk is Matteüs 23. Daarin haalt Jezus een hele set originele en krachtige scheldwoorden uit de kast aan het adres van de theologische elite. Wat was het probleem? Ze zouden het volk dichter bij God moeten brengen, maar leefden in plaats daarvan autoritair, egoïstisch en hypocriet. In zo’n situatie was het niet juist als Jezus hun wangedrag met de mantel der liefde zou bedekken. Het moest worden blootgelegd opdat de slachtoffers van de akelige schriftgeleerden weer ademruimte zouden krijgen.

“De Heer brult en gromt”, zegt Amos aan het begin van zijn boek. Een heel andere toon dan het “liefdevol en genadig, geduldig, trouw en waarachtig” waarmee ik mijn kerkdiensten begin. Maar ze vormen geen tegenstelling met elkaar. Ze kunnen juist helemaal niet zonder elkaar. Gods liefde voor deze wereld en alle mensen kan niet zonder Gods hartstochtelijke verontwaardiging als schepselen elkaar en de schepping schenden. Gods woede, aan de andere kant, bestaat niet zonder kern van liefde en genade. Zonder verlangen, nee, wat zeg ik, zonder plan en belofte om een nieuwe wereld te maken waarin alles en iedereen veilig en in harmonie met elkaar mag leven. Een wereld waarin er geen nieuwe redenen meer zullen zijn om woedend te moeten worden.