Kende jij déze fascinerende figuren uit de Tweede Wereldoorlog al?
Schurken, slachtoffers en spionnen
30 april 2025 · 16:52| Leestijd:6 min
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Log in en probeer Visie digitaal 2 weken gratis. (De proefperiode stopt automatisch.)
Gratis proefperiode aanvragenHeb je al een abonnement?
Gratis inloggen
Praat mee op onze sites, beheer je gegevens en abonnementen, krijg toegang tot jouw digitale magazines en lees exclusieve verhalen.
Door in te loggen bevestig je dat je de Algemene Voorwaarden en Privacyverklaring van de EO hebt gelezen en begrepen.
Hulp nodig?
Check de veelgestelde vragen.
Bij de Tweede Wereldoorlog denk je meteen aan beroemde (of beruchte) namen. Maar talloze andere fascinerende figuren zijn verdwenen in de mist van de tijd. Onder wie de volgende schurken, slachtoffers en spionnen – en alles ertussenin.
Verdwaalde kogel
Predikant en theoloog dr. Jan Koopmans publiceerde in november 1940 de brochure Bijna te laat!
Een hartenkreet, als reactie op de zogenaamde Ariërverklaring die alle overheidsambtenaren moesten ondertekenen om aan te geven dat zij niet-Joods waren.
Koopmans riep het Nederlandse volk met klem op de Joden niet te verraden. In 1941 schreef hij de verklaring Wat wij wel en wat wij niet geloven. Daarin noemde hij antisemitisme “een van de hardnekkigste en dodelijkste vormen van verzet tegen de heilige en barmhartige God, wiens Naam wij belijden”.
Aan het eind van de oorlog dook hij onder op diverse adressen, om arrestatie te voorkomen. Op 12 maart 1945 zag hij, vanuit een raam, hoe een groep van dertig personen (onder wie een 15-jarige jongen) door de Duitsers werd gefusilleerd bij het Amsterdamse Weteringplantsoen: een represaillemaatregel voor de moord op een SD’er. Het tragische was dat eén verdwaalde kogel de predikant in het hoofd trof. Twaalf dagen later overleed hij, op 39-jarige leeftijd.
De Witte Muis
De Gestapo gaf de Franse verzetsvrouw Nancy Wake (1912-2011), vanwege de verbeten jacht op deze ongrijpbare dame, de bijnaam ‘Witte Muis’. De van oorsprong Nieuw-Zeelandse vrouw speelde een sleutelrol in een groot ontsnappingsnetwerk, dat onder meer Joden in veiligheid bracht. In 1943 moest Wake, wier moed legendarisch was, zelf vluchten naar Engeland: haar netwerk was verraden. Haar man (Henri Fiocca) bleef achter en is later door diezelfde Gestapo gemarteld en geëxecuteerd. Nacy Wake overleed in 2011 op 98-jarige leeftijd.
‘Kerkvader van het nationaalsocialisme’
Als invloedrijk nazi-ideoloog verwierp Alfred Rosenberg (1893-1946) het christendom en rechtvaardigde hij het antisemitisme in woord en geschrift door het een pseudo-intellectuele basis te geven.
Hitler noemde Rosenberg “de kerkvader van het nationaalsocialisme”. Als Reichsminister van het Oosten (de bezette Oost-Europese gebieden) was hij verantwoordelijk voor de uitbuiting van veroverde Sovjetgebieden in de oorlog. Tijdens het proces van Neurenberg werd hij ter dood veroordeeld en naderhand opgehangen.
Vrijwillig naar Auschwitz
Ooit van Witold Pilecki (1901-1948) gehoord? Deze Poolse officier liet zich in september 1940 vrijwillig arresteren om in Auschwitz te komen. In dat vernietigingskamp bouwde hij een inlichtingennetwerk op. Na 945 dagen ontsnapte hij en sloot hij zich opnieuw aan bij het Poolse verzet.
Pilecki was een van de eersten die de wereld informeerde over de Holocaust. In een rapport over de gruwelen die hij zag, schreef hij over Auschwitz: “In de eerste drie jaar zijn er twee miljoen mensen vermoord, de komende twee jaar zullen er drie miljoen mensen omkomen in dit kamp.” De geallieerden kregen het rapport in 1943 in handen, maar noemden het “een schromelijke overdrijving”. Zijn levenseinde was ronduit wrang. Na de oorlog werd hij gearresteerd door de communistische regering van Polen. Hij werd geëxecuteerd op beschuldiging van spionage.
De ‘Oosterse Mata Hari’
Yoshiko Kawashima (1907-1948) was een knappe Mantsjoerijnse prinses, die tijdens de Tweede Wereldoorlog voor de Japanners spioneerde in China. Haar bijnaam? ‘De oosterse Mata Hari’. Ze speelde een rol bij het verzamelen van inlichtingen en droeg zo bij aan de Japanse bezetting van delen van buurland China. Na de oorlog werd de prinses-spionne gevangengenomen, berecht en – op 25 maart 1948 – als verrader geëxecuteerd door de nationalistische regering van China. Yoshiko komt trouwens ook enkele keren voor in de beroemde historische dramafilm The Last Emperor uit 1987.
De Groningse dominee Johannes (Jo) Kapteyn (1908-1942) werd in februari 1942 in zijn pastorie gearresteerd. De reden was dat hij op de kansel bad voor de terugkeer van de naar Engeland uitgeweken koningin Wilhelmina. Ook waarschuwde hij openlijk tegen het nazisme. Hij overleed later dat jaar, op 8 augustus, in Dachau.
Aanvoerder van ‘Aktion Reinhard’
De extreem wrede Oostenrijkse SS-leider Odilo Globocnik (1904-1945) was verantwoordelijk voor ‘Aktion Reinhard’ in Polen, waarbij ongeveer twee miljoen Joden werden vermoord in kampen als Belzec, Sobibor en Treblinka. Via etnische zuiveringen – lees: systematische executies – wilde hij Polen ‘germaniseren’. Op 31 mei 1945 arresteerden Britse militairen deze voortvluchtige oorlogsmisdadiger. Nog diezelfde dag pleegde Globocnik suïcide, door een cyanidepil kapot te bijten die hij bij zich droeg.
Zoon van de wrede Stalin
Hij was de zoon van een wrede vader, Stalin: Jakov Dzjoegasjvili (1907-1943). Jakov diende als luitenant in het Rode Leger. In 1941 namen de Duitsers hem gevangen. Zij boden in 1943 aan Jakov te ruilen voor de Duitse veldmaarschalk Friedrich Paulus, die was gevangengenomen na de buitengewoon bloedige Slag om Stalingrad. Stalin, die zijn zoon niet mocht, weigerde. Hij vond namelijk dat Jakov hem had verraden, wegens overtreding van de beruchte Order 270, die Sovjetsoldaten verbood zich krijgsgevangen te laten namen. “Ik heb geen zoon Jakov”, aldus Stalin. In april 1943 stierf Jakov in het Duitse concentratiekamp Sachsenhausen.
‘Dominee van Buchenwald’
Zijn openlijke verzet tegen Hitler en het naziregime, in preken en geschriften, bleef niet onopgemerkt. De Duitse predikant Paul Robert Schneider (1897-1939), die ook weigerde de Hitlergroet te brengen, werd meerdere keren gearresteerd. In november 1937 belandde hij in Buchenwald. Al werd hij hier zwaar mishandeld, hij bleef sterk in zijn geloof.
Vanuit zijn cel preekte Schneider voor medegevangenen op de appelplaats. Op paaszondag 1938 riep hij vanachter de tralies: “Kameraden, luister naar mij (…). Hier wordt gemarteld en gedood. Maar zo spreekt de Heer: ‘Ik ben de Opstanding en het Leven!’”
Schneider overleed op 18 juli 1939 in gevangenschap, waarschijnlijk door een dodelijke injectie van de kamparts. Zijn veel bekendere collega Dietrich Bonhoeffer noemde hem de eerste protestantse martelaar onder het naziregime. Veel straten en scholen in Duitsland zijn naar deze onverschrokken predikant vernoemd.
En ken je deze?
Een fascinerend verhaal is dat van een groep van ongeveer duizend Joodse weeskinderen die tijdens de oorlog Polen ontvluchtten en – onder meer geholpen door Joodse jeugdorganisaties en begeleiders – via Siberië en Centraal-Azië naar Iran wisten te ontsnappen. De meesten waren tussen de 6 en 17 jaar oud. Vanuit Teheran zijn ze in februari 1943 naar Palestina gebracht, dat onder Brits bestuur stond. Daar werden ze veelal ondergebracht in kibboetsen en jeugdtehuizen. Hun reis, die vol ontberingen en gevaren verliep, duurde jaren. Onder anderen Miriam Akavia, Hanoch Bartov en Eliezer Ayalon hebben naderhand over hun ervaringen geschreven.
Een verraden redder
Er is weliswaar een film over hem gemaakt (Au Revoir Les Enfants, 1987), maar buiten Frankrijk is hij een vrijwel vergeten figuur: de Franse karmelietenpriester Jacques de Jésus (Père Jacques). Hij was de directeur van een katholieke school in Avon, bij Parijs. Tijdens de oorlog liet hij daar Joodse kinderen en anderen onderduiken. In januari 1944 werd hij verraden. Samen met drie Joodse jongens die hij verborgen hield, werd hij gearresteerd. Père Jacques werd gedeporteerd naar Mauthausen, waar hij – onder onmenselijke omstandigheden – naastenliefde in de praktijk bleef brengen. Op 2 juni 1945, vlak na de bevrijding van Mauthausen, bezweek hij aan de gevolgen van de ontberingen waaraan hij blootstond. In 1985 erkende Yad Vashem hem als ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’.