Jezus als vredevorst: 'De vrede van het kerstkind is rebels en radicaal'

Het Kerstbestand van 1914 is een van de meest geliefde geschiedenisverhalen over vrede in de koude decembermaand. De Eerste Wereldoorlog was in volle gang. Duitse en Engelse soldaten lagen in hun loopgraven terwijl het front nauwelijks verschoof en de vredesonderhandelingen muurvast zaten. Vechten was onmogelijk, omdat het weer daar in Vlaanderen zeer winters was. Wat moet je dan? De soldaten waren ver van huis, maar wilden toch iets aan Kerst doen. Dus verzamelden ze zich rondom de kerstboom in de loopgraven. Ze zongen samen kerstliederen. Toen ze vanuit de loopgraaf aan de overkant van het niemandsland dezelfde melodie hoorden, met woorden uit een andere taal, besloten ze de vijand op te zoeken.

Zo gebeurde het dat er een paar uur of zelfs een paar dagen lang niet gevochten werd. De soldaten, vaak nog jonge mannen die ook maar op oorlogspad waren gestuurd door de hoge heren in het thuisland, herkenden veel van zichzelf in de zogenaamde vijand. Duitsers en Engelsen deelden sigaretten, bezochten elkaars loopgraven, borgen samen de dode lichamen van elkaars kameraden en speelden een potje voetbal, dat de Duitsers zouden hebben gewonnen. Heel even brak er een kerstvrede door. De vreselijke oorlog zou nog jarenlang blijven voortduren, maar deze gebroederlijke ontmoetingen tussen beide kampen lieten zien dat het ook anders kon. Dat er een weg vooruit was tussen de verschillende volken, al zou die weg nog zo lastig te vinden zijn.

Jezus’ komst is het begin en de garantie van échte vrede

Een nieuw soort vrede

Kerst is traditioneel het feest van de vrede. Toen het kindje Jezus was geboren, verscheen er een engelenleger aan een groep herders. De engelen riepen: ‘Vrede op aarde!’ en dat zingen mensen in de kerk dan ook elke kerstnacht. Christenen herkennen in Jezus’ geboorte de woorden die de profeet Jesaja ruim zevenhonderd jaar daarvoor had uitgesproken: ‘Een kind is ons geboren, een zoon is ons gegeven; de heerschappij rust op zijn schouders. Deze namen zal hij dragen: wonderbare raadsman, sterke God, eeuwige vader, vredevorst.' Het thema ‘vrede’ zingt en zoemt dus om de kerststal heen.

Dat was best spannend voor de mensen om Jezus heen, zoals zijn moeder Maria, zijn stiefvader Jozef en de herders die op kraamvisite kwamen. Zij leefden namelijk in een situatie van bezetting. Daar is niet veel vredigs aan. Het Romeinse Rijk had hun land ingelijfd en hun volk onderworpen. Dat hadden de Romeinen met de halve wereld gedaan. Bijna niemand kon succesvol in opstand komen of dat rijk verslaan. Daarom heet die periode ook wel de ‘Pax Augusta’, de vrede van de heersende keizer Augustus. Maar echt als vrede voelde het niet voor de overheerste volksgenoten van Jozef en Maria. Ze hadden niets te vertellen, de Romeinen maakten de dienst uit. En als ze daar wat van zouden zeggen, stuurden de Romeinen een leger.

Dat Jezus sinds zijn geboorte wordt gekoppeld aan vrede, heeft dus iets rebels in zich. De Bijbelschrijvers zeiden ermee dat er een vrede bestaat die dieper gaat dan de afgedwongen, gewapende vrede van de Romeinen. Een vrede die ook verder gaat dan de vrede tussen de Duitsers en Engelsen die, hoe charmant ook, niet duurzaam genoeg bleek te zijn om voor een blijvende harmonie te zorgen. Blijkbaar zijn er verschillende soorten vrede, en was Jezus’ komst het begin en de garantie van het échte soort. Jezus brengt een vrede die indrukwekkender is dan de vrede van het grootse Romeinse imperium en liever dan de vrede van twee soldaten tussen hun beider loopgraven in. Maar hoe zit dat dan?

De tekst gaat hieronder verder

• De reis naar binnen is geen luxe − het is noodzaak. ‘Het leven wordt zoveel vriendelijker’

  Klik hier

De weg van vrede

Dit jaar publiceerde theoloog Stefan Paas zijn boek De weg van vrede. Daarin pluist hij uit wat die Bijbelse vrede nou precies is. Want soms behandelen we vrede als de afwezigheid van strijd. Maar je kunt heel goed in oorlog leven als je elkaar nooit slaat. Net zo goed kan een leven in vrede soms flink botsen en stoeien behelzen. Er is dus meer aan de hand, de vrede van Christus is rijker en interessanter. Het is een samenspel van drie elementen, zegt Paas: recht, verzoening en vreugde. Laten we ze alle drie eens langsgaan om te zien hoe de weg van vrede loopt.

1. Recht

Ten eerste: recht. Dat heeft niet altijd een populaire bijklank. Het heeft de sfeer van een rechtszaak in zich of van stoffige wetteksten. Maar zo werkt het Bijbelse recht niet. In de Bijbel betekent recht dat alle mensen tot hun recht moeten komen. Als je het zo bekijkt, is het logisch dat recht een onderdeel van vrede is. Er kan toch geen vrede bestaan als de ene mens de andere mens kleinhoudt? Als de ene mens in weelde baadt en de andere mens zijn geld bij elkaar moet schrapen om het einde van de maand te halen. Dat zou een schadelijk soort vrede zijn.

De Bijbelse profeet Jesaja bereikte eens grote hoogten toen hij begon te profeteren dat op een dag een wolf naast een lam zou kunnen liggen. Een panter naast een bokje, een kalf naast een leeuw, een koe naast een beer en een kind naast een adder. Zo’n vrede willen we allemaal wel voor ons zien. Maar voordat dat op veilige wijze kan, moet er iets veranderen in de genoemde roofdieren. Zij moeten hun klauwen, tanden en gif bij zich houden of ergens achterlaten. De enige weg naar vrede is een weg zonder die nare verdeling tussen roofdieren en prooidieren, daders en slachtoffers, machthebbers en ondergeschikten.

Vrede betekent dat je elkaar en je eigen spiegelbeeld welwillend in de ogen kunt kijken

Jezus’ moeder Maria begreep dat al. Toen ze nog maar net zwanger was, begon ze het volgende lied te zingen: ‘God toont zijn macht en de kracht van zijn arm en drijft uiteen wie zich verheven wanen, heersers stoot Hij van hun troon en wie gering is geeft Hij aanzien. Wie honger heeft overlaadt Hij met gaven, maar rijken stuurt Hij weg met lege handen.’ Christenen zingen deze beroemde lofzang, het ‘Magnificat’, al duizenden jaren met haar mee. Het is een lied vol omkeringen. De arrogante mensen moeten een toontje lager gaan zingen en de kansarme mensen komen tot bloei. Dat is tegelijkertijd een belofte van God en een revolutionaire oproep aan mensen om in Gods naam meer recht te gaan doen.

Als we met Kerst over vrede spreken, doen we er goed aan om het recht daarbij niet te vergeten. Dat kan in het klein gelden: vrede op het schoolplein betekent dat je structuren van pesten en buitensluiten ontmantelt, en dat kan best even werk vergen. En in het groot. Vrede betekent niet alleen dat de underdogs van onze wereld een klein beetje met rust worden gelaten. Vrede betekent dat die underdogs op waardige wijze zichzelf moeten kunnen zijn. Steeds minder underdog hoeven zijn en zich steeds meer gelijk voelen aan alle andere, nu nog sterkere partijen. In de partituur van Maria’s toekomstmuziek zijn alle partijen even belangrijk en mooi.

2. Verzoening

Het tweede element van vrede volgens Stefan Paas is verzoening. Ooit zong Stef Bos dat hij liever een oorlog had dan een gewapende vrede. Daarmee bedoelde hij dat je soms kunt afspreken om elkaar niet meer aan te vallen. Maar ben je daarmee automatisch vrienden? Nee. Er moet vertrouwen groeien. De wapens die we achter de hand houden, moeten worden omgesmolten tot ploegscharen (ook weer een beeldspraak van de Bijbelse profeet Jesaja). En echte vrede betekent niet dat je onverschillig en liefdeloos langs elkaar heen leeft. Het betekent dat je elkaar opzoekt en voor elkaar zorgt. Dat je met elkaar verder probeert te gaan.

Verzoening betekent verbinding en harmonie zoeken. Aan het begin van kerkdiensten bid ik vaak of God ons dichter bij zichzelf wil brengen en dichter bij elkaar. En in het reine met onszelf en het mens-zijn hier op aarde. Vier niveaus: God, de medemensen, jezelf en de hele schepping. Tot die partijen moeten we ons als mens zien te verhouden en dat is niet altijd makkelijk. We nemen elkaars ruimte in, zijn boos, bang of misgunnend… er zijn duizend manieren om in onvrede te leven. Ook als we niet letterlijk vechten. Daar is verzoening voor bedoeld: dat we elkaar weer leren vinden en elkaar de wereld gunnen.

In zijn werk op aarde heeft Jezus vaak verzoening bevorderd. Hij ontmoette veel mensen die de weg kwijt waren geraakt. Tollenaars, bijvoorbeeld: corrupte ambtenaren die zichzelf verrijkten ten koste van hun volksgenoten. Deze mensen hielp Hij om hun leven weer beter in te gaan richten, waardoor ze opnieuw in contact konden komen met hun naasten. Op dezelfde manier trad Jezus steeds weer Samaritanen tegemoet. Samaritanen en Joden mochten elkaar niet. Ze leefden in dezelfde regio, maar minachtten en meden elkaar. Jezus doorbrak die sociale scheidslijn door met Samaritanen te spreken, ze in zijn gelijkenissen op te voeren als hoofdpersoon en ze te genezen als ze ziek waren. Zo ziet verzoening eruit.

Jezus verzoende ook mensen met zichzelf en God. Overal waar Hij kwam, zei Hij tegen mensen dat hun zonden waren vergeven. Dat riep enorme emoties op. Veel mensen gaan gebukt onder schuldgevoelens en wroeging over dingen van vroeger. Jezus kon hen daarvan bevrijden, waardoor ze de omhelzing van God weer konden voelen en zichzelf ook weer konden omarmen. Want hoe kun je nou in vrede leven als je gebukt gaat onder het verleden? Hoe kun je nou in vrede leven als je continu op je hoede moet zijn voor de ander, jezelf en God? Vrede betekent dat je elkaar en je eigen spiegelbeeld welwillend in de ogen kunt kijken.

3. Vreugde

Een derde onmisbaar ingrediënt van Jezus’ vrede is feestvreugde. Iedereen is weleens in een situatie geweest waar geen strijd of oorlog was, waar mensen zelfs leken te glimlachen, maar waar geen echte vreugde was. Mensen zetten een verplicht lachje op om beleefd te zijn. Mensen behandelen elkaar netjes en met respect, maar zitten eigenlijk niet op elkaar te wachten. Mensen leven samen in een keurige buurt, maar hebben eigenlijk helemaal geen onderling contact. Zo’n type vrede is een vreugdeloze vrede. Het heeft weinig te maken met de uitbundigheid van het kerstevangelie, waar engelenkoren zingen, herders alles achterlaten om baby Jezus te bezoeken en ook wijzen uit het Oosten een lange reis maken en veel geschenken meebrengen om zijn geboorte te vieren.

Om terug te keren bij Jesaja, toch dé Bijbelse visionair van de vredige toekomst: hij zag Gods vrede voor zich als een feestmaal. ‘Uitgelezen gerechten en belegen wijnen, een feestmaal rijk aan merg en vet, met pure, rijpe wijnen.’ Het gaat er gezellig aan toe, maar ook intens troostrijk. ‘Voor altijd doet Hij de dood teniet. God, de HEER, wist de tranen van elk gezicht.’ Vreugde zal het laatste woord krijgen. Want vrede is niet alleen dat iedereen tot zijn of haar recht komt, vrede is niet alleen dat je elkaar weer vindt, vrede is ook dat je emotioneel genezen bent en oprecht plezier hebt in het leven.

Toen Hij was opgegroeid, bracht Jezus die vreugde regelmatig naar de mensen toe. Met zijn eerste wonder veranderde Hij honderden liters water in wijn op een feest. Hij genas mensen die soms al wel tientallen jaren ziek waren. Hij voedde een menigte van duizenden mensen met een hoeveelheid brood en vis die maar niet op leek te raken. Die uitbundige overvloed hoort erbij. Daarom is het helemaal niet gek dat we soms een beetje extra uitpakken tijdens het vieren van Kerst. Er mag worden genoten, het leven mag soms alvast een beetje lijken op het door God beloofde feest.

Wie niet zo van feestmalen houdt, kan ook terecht bij andere vredesvisioenen in de Bijbel. Het laatste Bijbelboek Openbaring schetst Gods vredige toekomst als een stad. Een stad waar een heldere rivier doorheen stroomt met water dat leven geeft. Langs de rivier staan bomen met bladeren die genezing brengen en elke maand een andere vrucht. Het zal nooit duister zijn in die stad. Een prachtig beeld dat net wat meer ruimte geeft dan dat van een feestmaal. Huppelen door de straten van een stad die is ontworpen voor het geluk van iedereen die er mag wonen. Ik kan vrolijk worden van dat beeld.

Vrede is een geweldige symfonie van recht, verzoening en vreugde

Incomplete vrede

Vrede is dus een geweldige symfonie van recht, verzoening en vreugde. Als we dat terugkoppelen naar de soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog, zien we dat er tijdelijk verzoening was tussen de strijders in beide kampen. Ze vonden elkaar en verbonden zich voor de duur van het kerstfeest bij elkaar. Misschien lukte het hun wel om ondanks de omstandigheden samen vreugde te vinden. Ook al verlangden al die jongens waarschijnlijk vooral naar het haardvuur in hun thuisland. Maar waarom haalde hun kerstvrede het toch niet bij de kerstvrede uit de Bijbel? Omdat het niet lekker zat met de rechtvaardigheid. De onderliggende geopolitieke en militaire structuren van de oorlog bleven intact en daardoor kon de vrede niet beklijven.

Christus’ vrede is als een tafel met drie poten, en als we aan één poot beginnen te zagen, kan de tafel gaan wankelen. Persoonlijk ben ik heel goed in het zagen aan de middelste, verzoening. Dan zet ik me in voor rechtvaardigheid en kan ik persoonlijk een heel vreugdevol leven hebben, maar leef ik volkomen langs het grootste deel van mijn medemensen heen. Ik knik mijn naasten beleefd toe en ga weer verder met mijn eigen leven. Ook dat is een incomplete vrede. Vrede betekent dat je wél iets met elkaar te maken wilt hebben. Dat ik anderen opzoek en mijn eigen verhalen verbind aan die van hen.

Ten slotte mag zeker ook de vreugde niet ontbreken. Er zijn situaties denkbaar waarin alle mensen rechtvaardig worden behandeld. Waarin mensen keurig samenwerken en zich voor elkaar en het grotere geheel inzetten. En toch is er weinig vreugde. Dat kan voorkomen in kerken, in families en in gezinnen: het gevaar bestaat dat je ze als een bedrijf gaat runnen. Dat je zo bezig bent met de logistiek van ieders agenda en behoeften, dat je vergeet stil te staan bij het feit dat het zo prachtig is dat je aan elkaar bent gegeven. Langzaamaan begint er iets verveelds in te sluipen, of iets verbetens en gefrustreerds. Als de vreugde wegsijpelt, verdwijnt de vrede vroeg of laat ook.

Liefdevolle zorg

Christus’ vrede is dus iets radicaals. Iets compleets, allesomvattends, onbetaalbaar moois. Het is ook niet vrijblijvend: het werkt door in alle haarvaten van de samenleving en je intiemste leven. Het vergt onderhoud en liefdevolle zorg. Soms vergt het ook hard werken. Overal waar de vrede op dit moment nog ver te zoeken is, kan het een ingrijpend proces zijn om Gods vrede te vinden. Of gevonden te worden door Gods vrede. Want dat is het mooie aan Kerst: zoals het de allereerste betrokkenen op een vrolijke manier overviel, zo kan het ons ook zomaar overkomen.

Tekst: Alain Verheij
Beeld: Lisa den Teuling

• Dominee Cynthia Haaswijk: ‘Iedereen kan stadsverwarmer zijn’

  Klik hier