Zo ga je om met het verlies van je baan: ‘Neem op een passende manier afscheid’

Janske van Eersel (43) weet hoe het voelt om de baan te verliezen waarvoor je alles hebt gegeven. Veertien jaar geleden werkte ze als re-integratieadviseur. Toen om haar heen steeds meer collega’s uitvielen, ging ze steeds harder werken. Van zes uur ’s ochtends tot elf uur ’s avonds was ze bezig. “Ik vond dat ik dat moest doen”, vertelt ze terugblikkend. “Voor mijn klanten, voor de organisatie.”

De dingen waarvan ze hield, deed ze niet meer. Voor lezen, beeldhouwen en vrienden ontmoeten had ze geen tijd. Het ontslag kwam als een blikseminslag, Janskes wereld stortte in. Ze voelde zich gefrustreerd, was boos op zichzelf. “Ik vond dat ik had moeten doorzetten …”

Dat baanverlies stress kan veroorzaken, is vanzelfsprekend. Maar de mate van frustratie die men ervaart, hangt samen met hoeveel iemand heeft geïnvesteerd in deze baan bij deze specifieke organisatie. Janske: “Hoe meer tijd, energie en passie je erin stopt, hoe afhankelijker je wordt.” Zelf offerde ze op het laatst bijna alle uren die ze niet slapend doorbracht op voor haar werk. “Ik had mezelf afhankelijk gemaakt van mijn baan.”

De droombaan

In sommige beroepen is het niet zo ingewikkeld om een nieuwe job te vinden. Dat is lastiger als je stewardess bent bij de KLM, acteur bij een gerenommeerd gezelschap of redacteur bij een populaire tv-show. Dergelijke banen liggen niet voor het oprapen. Janske: “Sommige mensen kunnen zich niet voorstellen dat ze voor een andere organisatie zouden werken, of dat ze iets anders gaan doen dan wat ze voorheen deden. Zij zijn niet zomaar een baan kwijt, voor hen was het dé baan – met hoofdletters.”

Kortom, je droombaan verliezen hakt er extra hard in. Een droombaan kan vleugels geven en draagt bij aan je gevoel van eigenwaarde. Daar staat tegenover dat een droombaan vaak extra investeringen vergt, met het risico dat er daarnaast weinig leven rest en andere energie- en hulpbronnen opdrogen. Mensen die dé baan verliezen, kampen daarom vaker dan anderen met het gevoel dat er weinig van hun leven overblijft, dat ze niet meer meetellen. Dat is niet zo vreemd, zegt Janske. “Wat droombanen gemeen hebben, is de sterke verweving van de persoon en het werk. Je bént je werk. En hoe meer je identiteit vervlochten is met je baan, hoe harder de klap van het verlies aankomt.”

Standje overleven

Na het ontslag gaat Janske thuis met een ouderwetse borstel haar badkamer blinkend schoon schrobben. “Als het knettert in je hoofd, kun je niet denken. Je staat op standje overleven. Het stressniveau moet dalen. Pas als de storm is gaan liggen, kun je verder.” Om het piekeren en malen stop te zetten, besluit ze een paar dagen later te gaan zwemmen. “Almaar baantjes trekken, letterlijk in beweging komen, helpt mij om weer wat vaste grond onder de voeten te krijgen.”

Stress reduceren kan op legio manieren. De vraag is wat voor jou werkt, in jouw situatie. Op wat voor manier kun je weer een beetje in je lijf landen? Janske: “Een kat knuffelen kan soms helpen. Of een boswandeling maken, mits je bewust registreert dat je buiten bent. Als je besluit te gaan schoonmaken, kies dan een taak waarmee je kunt stoppen zodra je het zat bent. Anders eindig je na een half uur driftig schrobben misschien huilend in de natte zooi.”

Afscheid als overgangsritueel

Op het moment van het ontslag is Janske bezig met de afronding van een scholingstraject tot rouwbegeleider. Ze beseft dat de emotionele achtbaan van ontreddering, onmacht en onrechtvaardigheid waarin ze is beland rouw is. “Allerlei vormen van verlies kunnen gepaard gaan met rouwgevoelens”, legt ze uit. “Of het nu gaat om het verlies van een geliefde, een huisdier of een baan. De belangrijkste vraag is hoe iemand omgaat met die rouwgevoelens. Want rouw is uniek. Het is geen proces met opeenvolgende fases, zoals vaak wordt gesuggereerd bij het verlies van een dierbare. Iedereen rouwt op zijn eigen manier. Er zijn hooguit omstandigheden aan te wijzen die invloed hebben op de kans op vastlopen in het rouwproces.”

Bij baanverlies blijkt de reden voor het ontslag geen voorspellende factor of iemand wel of niet vastloopt in het rouwproces. Janske: “Het maakt niet uit of iemand is ontslagen vanwege een reorganisatie, een faillissement of een arbeidsconflict. Het draait om hóé iemand de deur wordt gewezen. En het gevoel dat een ontslag onaangekondigd en onrechtvaardig is, vergroot de kans op vastlopen aanmerkelijk.”

Een passend afscheid kan problemen op lange termijn helpen voorkomen. Omdat het wellicht bijdraagt aan een gevoel van controle. Passend afscheid nemen kan volgens Janske op vele manieren. “Van een receptie met tientallen relaties tot een boswandeling met een ex-collega. Als het voor jou maar goed voelt.”

Janske ensceneerde haar eigen afscheidsritueel, zonder collega’s. “Bij mijn bedrijf was het gebruikelijk om uit eten te gaan met iemand die wegging”, vertelt ze. “Dat trok ik niet. Ik was nog veel te verdrietig en heb ervoor bedankt.” Janske print alle nare mails en verslagen van functioneringsgesprekken en stopt ze in een vuurkorf. Samen met haar toenmalige partner en een paar vrienden verbrandt ze alle emotioneel beladen paperassen en visitekaartjes. Rauwe muziek en een fles rosé erbij. En elke papiersnipper die dreigt te ontsnappen aan het vuur moet terug. “Weg ermee. De fik erin!”

Het werkt louterend, mede dankzij de getuigen. De verbranding is voor Janske het overgangsritueel naar het leven na het ontslag. Stilstaan bij het verlies is essentieel om het verhaal af te ronden, weet ze. “Zodat je er niet mee blijft rondlopen. Het schept de ruimte die nodig is om te zoeken naar nieuwe aanknopingspunten. Het einde van een baan is immers niet het einde van je bestaan.”

Pendelen tussen verlies en herstel

In haar praktijk werkt Janske met een ‘duaal procesmodel’ dat is gebaseerd op twee polen: verlies en herstel. Ze legt het uit. “Verlies en herstel hangen nauw samen. In het ideale rouwproces pendel je heen en weer tussen deze polen. Het ene moment sta je stil bij het verlies, je huilt en praat er misschien over. Het andere moment leef je het leven van alledag. Je denkt na over de toekomst en de stappen die je kunt zetten om je leven weer op de rit te krijgen. Je bent bezig met het herstel.”

Het procesmodel is te vergelijken met een roeiboot, waarbij je twee spanen nodig hebt om vooruit te komen. In haar praktijk ziet Janske dat de meeste mensen een voorkeur hebben voor één van de twee spanen. Ze zijn wat meer verlies- of juist wat meer herstelgericht. “Daar is niks mis mee”, benadrukt ze. “Maar het is wel belangrijk je bewust te zijn van je voorkeur, zodat je ook ruimte kunt maken voor de verwaarloosde pool.”

Mensen die meer herstelgericht zijn, rennen bijvoorbeeld almaar door. Ze herkennen hun rouwreacties nauwelijks, met het risico dat de rouw er later alsnog in alle heftigheid uit komt. Een voorkeur voor de verliespool kan leiden tot gedoe en miscommunicatie in de sociale omgeving. Iemand die terug wil kijken, krijgt bijvoorbeeld van zijn of haar partner te horen het helemaal verkeerd aan te pakken. “Je zou meer de deur uit moeten gaan in plaats van almaar te praten”, wordt dan het verwijt. “Realiseer je dat onze samenleving sterk herstelgericht is”, benadrukt Janske. “We vinden al gauw dat iemand na het verlies van een baan te lang zit te miepen.” Zelfs sommige re-integratiecoaches hebben weinig oog voor de rouwverwerking van hun cliënten, merkt Janske. Ook zij zijn vooral gericht op snel een nieuwe baan vinden – met het risico dat het misloopt in die nieuwe baan, simpelweg omdat onderdrukte rouwgevoelens een uitweg zoeken. Zo kan alleen al de angst voor baanverlies leiden tot omstandigheden die een nieuw ontslag uitlokken.

Tekst: Maria Aarts