De wonderlijke band tussen moeders en dochters

“Mam, wat vind je ervan?” Achter me klinkt de stem van mijn dochter. Ik zit met mijn hoofd in de mail die ik aan het versturen ben en typ door. Nog even die laatste zin afmaken.

“Ja hoor, prima”, zeg ik en ik klik op het knopje. Verzenden. Beneden valt een deur dicht.

Als ze aan het eind van de dag thuiskomt, zie ik het topje dat ze draagt. Het zou niet misstaan in de etalage van een lingeriewinkel. “Wat? Heb je dat vandaag aangehad?”, vraag ik verbijsterd.

“Ja, mam. Ik vroeg nog of het kon”, zegt ze.

Daar. Ik heb mijn kans gehad. Ik weet niet op wie ik boos moet zijn, op haar of op mezelf.

Legio onderzoeken zijn ernaar gedaan, de relatie tussen moeder en dochter. Om een paar resultaten te noemen: het deel in de hersenen dat de emoties reguleert, loopt bij moeders en dochters meer gelijk op dan bij andere gezinsleden. Meisjes die een goede relatie met hun moeder hebben, zijn tevredener over hun lichaam. Ze beginnen later aan seks, met als gevolg dat de seks veiliger is en ze het doen op een manier die fijn voor hen is. Als hun moeder te zwaar is, hebben ook dochters een verhoogd risico op overgewicht. En o ja, een depressie wordt sneller van moeder op dochter overgedragen dan van moeder op zoon of van vader op dochter.

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Kan er even een kaasschaafje overheen?

Het klinkt misschien tegenstrijdig, maar juist de diepe verbondenheid tussen moeder en dochter kan voor irritaties zorgen, schrijft de Amerikaanse hoogleraar linguïstiek Deborah Tannen in haar boek Doe je dat echt aan?, waarin ze de communicatie van moeders en dochters onder de loep neemt. Door die intimiteit voel je elkaars emoties en ontstaat voortdurend de behoefte om te weten hoe jouw woorden overkomen op de ander (‘Zie je me zoals ik ben en is het goed zoals ik ben?’). Als dochter kun je het gevoel hebben dat je moeder je beoordeelt en dat je niet meer de baas bent over je eigen leven. Mijn dochter ergerde zich terecht aan mijn te late commentaar op haar outfit, en ook op momenten dat ik haar topjes bijtijds in de smiezen heb, is het een thema dat bij ons beiden wrijving geeft. Dat was bij mij en mijn eigen moeder niet anders. “Kan er even een kaasschaafje overheen?”, hoorde ik als achttienjarige over mijn makeup (die, bij nader inzien, inderdaad wel aan de royale kant was). Het was een goedbedoeld advies, maar ik reageerde slechts met rollende ogen en een halfslachtige veeg over mijn wangen.

Ilse Brommersma, systemisch coach en opsteller bij De Fontein, herkent dat. “Dochters willen de goedkeuring van hun moeder. Ook als ze volwassen zijn. Dat geldt bij de keuze voor een partner, de keuze voor het werk. Maar om het jezelf goed te laten gaan, zul je je ‘schuldig’ moeten maken aan beslissingen die je moeder niet goedkeurt. Als dochter ben je liever ‘onschuldig’, dan hoor je erbij in je gezin. Je persoonlijk geweten doet het liefst wat binnen de normen en waarden valt, wat er van je verwacht wordt. Maar als je diep vanbinnen liever bij die partner bent waar je moeder niet zo weg van is, of liever niet meer in hetzelfde dorp als je familie wilt wonen, kom je in conflict met jezelf. In mijn praktijk hoor ik vaak: ‘Dat kan mijn moeder niet aan, ze trekt het niet als ik bij haar wegga.’ Maar daarmee leef je niet je eigen leven en sta je, ook als volwassene, nog steeds in dienst van je eigen ouders.”

Je moeder is niet je bestie

Moeders en dochters die beweren beste vriendinnen te zijn en elkaar over alles in vertrouwen nemen, daar gelooft Ilse niet in. Ongezond, noemt ze het zelfs. “Als een moeder vriendinnen wil worden met haar dochter, ontneemt ze haar dat ze een moeder voor haar is. Het maakt de moeder behoeftig en belast vooral de dochter. Mogelijk heeft de moeder ook niet genoeg ontvangen van haar moeder, is ze daardoor zelf behoeftig en claimt ze dit onbewust bij haar kinderen.” Ilse vervolgt: “Een dochter laat het zichzelf, vanuit diepe loyaliteit, liever slecht gaan ten dienste van haar moeder. Dat kan heel ongemerkt gaan. Zeker als meisjes niet bij hun daadkracht kunnen komen of geen grenzen kunnen stellen.”

Kleine, ogenschijnlijk onbetekenende vragen of opmerkingen kunnen een bommetje laten ontploffen in een gesprek tussen moeder en dochter, schrijft hoogleraar linguïstiek Deborah Tannen.

De gesprekken tussen moeders en dochters gaan bovendien ver terug in de tijd. Volgens Tannen worden er regelmatig oude koeien uit de sloot gevist: “Alles wat ze tegen elkaar zeggen, heeft niet alleen de betekenis die het op dát moment heeft, maar krijgt ook betekenis op grond van gesprekken die in het verleden zijn gevoerd.”

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Je ziet me niet

En in het verleden kunnen allerlei gebeurtenissen hebben plaatsgevonden die de dochter de moeder kwalijk neemt, of andersom. Ilse Brommersma: “Misschien was de moeder niet altijd ‘kwalitatief’ en emotioneel beschikbaar, of fysiek niet aanwezig. Sommige moeders hebben altijd keurig de boterhammen van hun dochter gesmeerd, de was gedaan. Ze waren liefdevol, maar de dochter kon niet bij haar terecht met haar zorgen of onbevooroordeeld haar verdriet delen. Vervolgens wilde de dochter haar moeder niet tot last zijn, omdat die het misschien al zwaar had met een van de andere kinderen. Of misschien is de moeder juist heel bezorgd over de dochter: ook dan wil een dochter haar niet tot last zijn en haar nog meer bezorgd maken. En dan hebben we het nog niet eens gehad over moeders die serieus steken hebben laten vallen. Was ze verslaafd? Was er sprake van misbruik? Was er sprake van incest en heeft de moeder weggekeken?”

Op welke manier ziet Ilse dat moeders en dochters vooral met conflicten omgaan? “Er zit veel ‘redden’ in: ‘Ik wil lief voor je zijn, maar je ziet me niet.’ ‘Ik voel me emotioneel niet gezien, niet gehoord.’ Als dochters het gevoel hebben dat dat het geval is, gaan ze pleasen. Of hun moeder redden. Alles om maar gezien en gehoord te worden. Lukt dat op die manier niet, dan beginnen de dochters een oordeel over hun moeder te vellen. Daarmee stijgen ze op in de fontein.”

Tekst gaat verder onder het kader.

Terug naar je bak

De fontein, bedacht door coach en familie- en organisatieopsteller Els van Steijn, is een metafoor voor de dynamiek van familiesystemen. Net zoals water stroomt in een fontein, stromen emoties, gedragingen en patronen door een familie. Elk familielid heeft daarbij zijn eigen ‘bak’, oftewel een individuele plek binnen het systeem, op volgorde van geboorte (inclusief miskramen, abortussen en halfbroers en -zussen). “Als je met je innerlijke houding je plek in je eigen bak inneemt, jezelf en de ander op zijn plek erkent, gaat het leven voor je stromen”, legt Ilse uit. “Maar het kan ook anders lopen, dat je die plek niet inneemt. Dan ga je ‘opstijgen’. Je neemt verantwoordelijkheid die niet van jou is. Of je beoordeelt de manier waarop je moeder je opgevoed heeft: het was te veel, te weinig, te lang, te kort. Daar kun je gelijk in hebben, maar het helpt je niet. De wetmatigheid is: als je een oordeel over je ouders hebt en een van hen afwijst, installeer je dat oordeel uit onbewuste loyaliteit juist bij jezelf.”

Het diepe verlangen van een kind is altijd dat het door de ouders gezien wordt. Maar het gaat erom of jij je ouders kunt zien. “Onder boosheid zitten eigenlijk je primaire emoties van pijn, verdriet en angst”, zegt Ilse, “en vooral eenzaamheid. Als je een oordeel hebt over je moeder, heb je haar vaak emotioneel gemist. Als je dat kunt erkennen, ga je naar zachtheid en daal je weer af naar jouw plek in de fontein. Als je je moeder kunt zien als packagedeal – het mooie, het minder mooie, alles wat zij in haar jeugd heeft meegemaakt, alles waarnaar je verlangt en nooit zult krijgen – kun je bij haar laten wat van haar is. En onder ogen zien hoezeer je haar eigenlijk gemist hebt.”

“Moeders geven wat ze kunnen geven”, vervolgt Ilse Brommersma. “Niet meer en niet minder. Ook al schiet een moeder in de ogen van haar dochter tekort, ze heeft haar in elk geval één ding gegeven: het leven.”

• Sofie van de Waart: ‘Mijn dochters hebben geluk gehad, daar hebben andere kinderen ook recht op’

  Sofie van de Waart: ‘Mijn dochters hebben geluk gehad, daar hebben andere kinderen ook recht op’

Alles laten vallen

En wat als je je als moeder afvraagt of je het wel goed genoeg doet, en net als ik te vaak naar je laptop of telefoon kijkt of misschien wel te vaak commentaar hebt op de outfit van je dochter? “We schieten allemaal weleens tekort”, zegt Ilse. “Of we zijn kwalitatief niet aanwezig. Het belangrijkste is dat als een kind uitreikt, dit structureel beantwoord wordt. Dan is het kind veilig en kan het ontvangen. Dit geldt niet alleen voor kleine kinderen, die je kunt knuffelen en troosten als ze vallen en pijn hebben, maar ook voor pubers, die in de fase van ‘losmaken’ soms op onverwachte momenten een (kwetsbare) hulpvraag stellen. Laat dan alles ‘even vallen’, anders is het moment voorbij. Wees beschikbaar. Liefde en oprechte aandacht in het moment is, naast praktische zorg, het sleutelwoord. Ook al eet je elke dag patat, als er liefde en veilige aandacht is, is een kind veilig en geborgen.”

Tekst: Marlies Medema
Beeld: Cracco Illustration