Hoe je schaamte en schuld kunt ombuigen tot iets positiefs

De schoonheid van schaamte

17 oktober 2024 · 08:00| Leestijd:13 min

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Heb je al een abonnement?

Iedereen kent het gevoel dat je wel door de grond kunt zakken. Je schamen is geen fijne ervaring. Maar schaamte is wel degelijk nuttig. En als je het bij jezelf kunt herkennen, kun je er juist iets positiefs van maken. Hoe doe je dat?

Een warme golf trekt richting je wangen en je voelt een onaangename kriebel in je buik. Vanuit je ooghoeken kijk je of iemand je nu staat uit te lachen. Want o, je deed echt iets heel stoms. Je schaamt je kapot. Hopelijk heeft niemand het gezien.

Basale menselijke emotie

Ken je dit gevoel? Dan ben je niet de enige. Schaamte is een heel basale menselijke emotie en we schamen ons allemaal weleens. Meestal gewoon omdat we iets doms doen: struikelen over een drempel, de verkeerde persoon aanspreken op straat, het appje dat voor je goede vriendin bedoeld was per ongeluk naar een collega sturen… Blunders waar je je even flink voor kunt schamen, maar er is nou ook weer geen man overboord.

Schaamte en schuld geven je vaak geen fijn gevoel. Voor sommige mensen kan schaamte zelfs een belemmering worden in hun dagelijks leven. Maar deze ogenschijnlijk negatieve emoties zijn wel degelijk ergens goed voor. Hoe werkt dat dan, en hoe kun je jouw schaamte- en schuldgevoelens juist ombuigen tot iets positiefs?

Wie daar alles over kan vertellen is Aukje Nauta, organisatiepsycholoog en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden. Zij schreef in 2021 het boek Nooit meer doen alsof, waarin ze ‘de schoonheid van schaamte’ laat zien en uitlegt hoe je het tot je kracht kunt maken.

Sociale emotie

Schaamte, zegt Nauta, is een sociale, morele en pijnlijke emotie die je ervaart wanneer je vindt dat wie jij bent, niet voldoet aan bepaalde normen. Dat kunnen je eigen normen zijn, of die van een groep. “In de praktijk zijn het heel vaak de normen van een groep, want schaamte is een heel sociale emotie. Je bent bang voor afwijzing, bijvoorbeeld wanneer je niet voldoet aan de regels.” Maar het kan ook gaan om normen die je jezelf oplegt. “Stel, je wilt olympisch kampioen worden in iets, maar je haalt niet eens de nationale selectie. Ook dan kun je je schamen.”

Schaamte is een hele sociale emotie.

Schaamte kan ook opgewekt worden door anderen en is in die zin dus niet iets wat altijd alleen in jezelf gebeurt. Zo beschrijft Nauta in haar boek het voorbeeld van een studente, Milou Deelen. Als lid van het Groningse studentencorps schaamde zij zich niet voor haar seksualiteit en seksuele escapades. Uiteindelijk werd zij het hoofdonderwerp van het jaarlijkse ‘slettenlied’ dat de jongens van de vereniging over een van de meisjes zongen.

Aan 3FM vertelde ze destijds: “Ze zongen dat ik een hoer was. Toen ik hoorde dat het over mij ging, kon ik wel door de grond zakken. Ik schaam mij niet voor mijn seksualiteit, maar doordat het zo beledigend was, werd mij schaamte aangepraat.” Milou begon een actie en bereikte dat het slettenlied werd afgeschaft. “Zij week niet van haar eigen norm af, maar wel van die van de groep”, zegt Nauta. “Schaamte kan dus ook een botsing van normen zijn.”

Nuttig

In het Westen zien we schaamte vaak als een deerniswekkende emotie, signaleert Nauta. “Men denkt dat het laat zien dat je zwak bent en niet staat voor wie je bent. Maar ik probeer juist een pleidooi te houden voor het openlijk onder ogen zien van onze schaamte. Schaamte is namelijk een signaal dat iets aan jezelf of in je omgeving beter kan.” Ook evolutionair gezien is schaamte een heel nuttige emotie. Anders zouden we allemaal dingen doen waarmee we elkaar ergeren en kan er geen samenwerking zijn. “Zonder schaamte kun je net zo goed de hele dag boeren en scheten laten waar anderen bij zijn. Kan jou het wat schelen wie daar last van heeft? De functie van schaamte is dus dat je je gedraagt. Daarom is het ook een morele emotie, omdat het je erop wijst dat je soms afwijkt van wat moreel juist is. Schaamte verbiedt wat de wet niet verbiedt en zorgt zo voor een ethisch besef.” En daarmee kan het je ook motiveren om tot herstel te komen wanneer je iets fout hebt gedaan waarmee je een ander geraakt hebt, zegt Nauta.

Tekst gaat verder onder het kader.

Schuld versus schaamte: wat is het verschil?

Schaamte is wat men in de psychologie een ‘zelfbewuste emotie’ noemt. Dat houdt in dat het een emotie is die verder gaat dan basale gevoelens van blijheid, boosheid of verdriet. Deze emoties en gevoelens zijn gerelateerd aan je zelfbewustzijn en aan hoe anderen op ons reageren. Om schaamte te kunnen voelen, moet je op jezelf en je gedrag kunnen reflecteren.

Schaamte hangt nauw samen met een ander gevoel, namelijk dat van schuld. Beide zijn zelfbewuste emoties die je een negatief gevoel kunnen geven, en je kunt ze ook beide tegelijkertijd ervaren. Maar toch is er een belangrijk verschil.
In de psychologie gaat schuld over de tastbare realiteit: je hebt iets gedaan, of juist niet gedaan en jij bent daarom verantwoordelijk voor de uitkomst. Jij hebt bijvoorbeeld je bananenschil op de stoep gegooid in plaats van in de prullenbak, en daarom glijdt de meneer die achter jou op de stoep liep erover uit. In dat geval heb jij schuld aan dat ongeluk en is het bijbehorende schuldgevoel het resultaat van jouw acties.

Schaamte, daarentegen, gaat over jezelf. Als je schaamte voelt over het voorbeeld van de bananenschil, betrek je dat op jou als persoon. Je denkt bijvoorbeeld: ‘O, wat ben ik een slecht mens dat ik dat ongelukje veroorzaakt heb!’ Dus, voel je je vanwege een gebeurtenis slecht over je hele zelf, dan spreken we van schaamte, voel je je slecht over je gedrag na een bepaald voorval, dan spreken we van schuldgevoel.
Over het algemeen wordt aangenomen dat schuldgevoelens aanzetten tot actie om de schade te herstellen, maar dat schaamtegevoelens er juist voor zorgen dat iemand ontwijkend gedrag vertoont en zichzelf terugtrekt. Schuldgevoelens lijken dus ‘beter’ voor mensen zelf, maar ook voor de relaties met de mensen om hen heen.

Reflectie

Daarmee gaat Nauta een beetje in tegen de gangbare psychologische ideeën over schuld versus schaamte (zie kader). Want die zeggen juist dat schuld aanzet tot actie en herstel, terwijl schaamte ervoor zorgt dat je je terugtrekt en enkel op jezelf gefocust bent. “Ja, daar heb ik me het hoofd over gebroken tijdens het schrijven”, zegt ze. “Maar recente onderzoeken laten zien dat ook schaamte aan kan zetten tot prosociaal gedrag, zoals dat heet. Niet alle schaamte is onoplosbaar. Zodra mensen het idee hebben dat ze de situatie kunnen herstellen, zet ook schaamte aan tot verandering van het gedrag.”

Schaamte roept, mits je haar onder ogen ziet, op tot reflectie.

Dat onderscheid wordt in onderzoeken vaak gemeten aan de hand van overtredingen die je hebt begaan. Maar er bestaat natuurlijk ook een ander soort schaamte. “Over je persoonlijkheid, een ziekte, of over het feit dat je in een rolstoel zit. Die dingen zijn nou eenmaal zo. Dus in die gevallen roept schaamte, mits je haar onder ogen ziet, op tot reflectie. En dat kan soms tot meer diepgaande verandering leiden dan schuld. Schuld is oppervlakkig, schaamte gaat veel dieper en leidt er soms toe dat je moet zeggen: dit ben ik en ik kan dit niet veranderen, dus ik moet het accepteren.”

Het accepteren en delen van je schaamte kan een cruciale ommekeer betekenen. “Een goed voorbeeld is Rob de Nijs, die zich eerst schaamde voor zijn diagnose van parkinson en er daarom niet over durfde te praten. Maar toen hij het deelde, voelde hij juist veel meer connectie en verbinding met het publiek.”

Morele samenleving

Schaamte op zich is dus niet het probleem, maar hoe we ermee omgaan kan bepalen of het destructief wordt of juist een manier om met anderen in verbinding te komen. “Als mensen zich chronisch schamen, kan dat gevoel hen heel dicht bij een depressie brengen. Omdat je je dan schaamt voor je hele zijn.”

Het is dan ook een pijnlijke emotie, niemand vindt het immers fijn om afgewezen te worden. “De eerste neiging die we hebben, is dan ook vaak vluchten of vechten”, zegt Nauta. “Maar als je langer stilstaat bij dat gevoel, je afvraagt wat het je wil vertellen, onder ogen ziet waarvoor je je precies schaamt – dan heb je ineens veel meer opties. Je kunt gaan reflecteren op de vraag: ben ik hier niet oké, of is de ander niet oké? En vervolgens kun je iets herstellen, jezelf accepteren of je omgeving emanciperen, zoals studente Milou Deelen (die eerder in dit stuk genoemd werd) deed. Als we ons gevoel van schaamte behandelen als een waarschuwingssignaal, een soort kanarie in de kolenmijn, dan kunnen we een morelere samenleving bouwen.”

Uiteindelijk is de schoonheid van schaamte dat er altijd een verlangen onder ligt.

Nauta noemt het voorbeeld van Hans van den Berg, de CEO van Tata Steel Nederland. “In een podcast vroeg iemand hem: ‘Schaam jij je niet?’ Hij zei: ‘Ja, als ik langs die fabrieken rijd en al die rook de lucht in zie gaan, schaam ik me kapot. Het is zo vervuilend, dat kan zo niet langer.’ In 2022 maakte kunstenares Tinkebell kunst van de zware metalen die Tata Steel uitstoot, ze verzamelde die in de omgeving van de fabriek. Van den Berg kocht twee van die kunstwerken aan. Een ervan hangt in zijn kantoor, de ander in een gemeenschappelijke ruimte van het bedrijf. In de podcast vertelt Van den Berg dat hij zijn schaamte probeert om te zetten in iets productiefs door ieder van zijn medewerkers te wijzen op dat kunstwerk. ‘Ik wil dat iedereen het gaat bekijken en dat we allemaal gaan nadenken over hoe we Tata Steel duurzamer kunnen maken.’

Aan dit proces gaat zelfreflectie vooraf”, zegt Nauta. “Dat is een heel belangrijke vaardigheid. Erkenning is de eerste stap om ergens constructief mee om te gaan. Daarom vond ik het ook zo goed dat Matthijs van Nieuwkerk in de krant zei: ik schaam me kapot. Dat is een teken van zelfreflectie, want dan kun je de oorzaak van je ellende niet meer buiten jezelf leggen.”

Vierstappenplan

Om van je schaamte je kracht te maken, zoals Nauta mensen wil leren met haar boek, moet je vier stappen doorlopen: erkennen, omdenken, onderzoeken en een plan uitzetten. “Stap één is erkennen dat je je schaamt en dat ook delen met anderen. Wanneer je dat doet, kun je gaan omdenken. Zie het niet als iets slechts, maar juist als iets goeds. Want het feit dat je je schaamt, bewijst dat je jezelf wilt verbeteren. Stap drie: onderzoek de kloof tussen wie je bent en wie je wilt zijn, want dat is wat die gevoelens van schaamte veroorzaakt. Als je dat helder hebt, kun je naar stap vier: een plan uitzetten en van je schaamte je kracht maken.”

Dat zal in het ene geval iets duidelijker zijn dan in het andere geval, zegt Nauta. Maar het heeft al veel moois opgeleverd. Zoals de man die analfabeet was en zich daarvoor schaamde. Nadat hij zijn analfabetisme had opgebiecht, leerde hij lezen en schrijven en nu is hij ambassadeur van een stichting om andere analfabeten ‘uit de kast’ te laten komen. Of de arts die verslaafd was aan alcohol en het platform Dokters in de knel oprichtte, waar artsen met verslaving hulp kunnen krijgen.

Uiteindelijk is de schoonheid van schaamte dat er altijd een verlangen onder ligt, zegt Nauta. “We willen allemaal een goed mens zijn. We willen goed presteren, maar ook goed zijn voor een ander. Ieder mens heeft een verlangen naar liefde, erkenning en waardering. Als je dat bij jezelf onder je schaamte kunt vinden, kun je ermee aan de slag. En dan kun je een puurder mens worden.”

Bijbelse blik op schaamte

Jean-Jacques Suurmond is theoloog en therapeut en komt in zijn praktijk veel mensen tegen die moeten dealen met schaamte- en schuldgevoelens[3] . Hij legt uit wat de Bijbel zegt over deze gevoelens: “Schuld en schaamte begonnen volgens de Bijbel bij Adam en Eva, de eerste mensen. Zij laadden schuld op zich door een door God getrokken grens te overschrijden. God had één boom in het paradijs aangewezen waar ze niet van mochten eten, maar dat deden ze toch. ‘Toen gingen hun beiden de ogen open’, staat over dat moment geschreven. Dat laat zien dat schuld zorgt voor een besef van goed en kwaad, het is de geboorte van het geweten.

Dit is het kritieke moment waarop schuld kan leiden tot berouw. In dat geval hadden ze empathie gehad voor God, die ze teleurgesteld hadden, en een verlangen om het weer goed te maken. Dat is een kenmerk van schuld: het is een constructieve kracht die ons kan helpen om een breuk in een relatie te herstellen. Maar theologen hebben het niet zo vaak over waarom Adam en Eva niet gewoon hebben opgebiecht wat ze gedaan hadden. Want vergeven, dat is toch Gods specialiteit?

Het antwoord daarop is: schaamte. Waar schuld het besef is: ik heb iets slechts gedáán, is schaamte subjectief. Het legt de focus op jezelf: ík heb iets slechts gedaan. Of zelfs: ik bén slecht. Schaamte verlamt, en dat zien we ook bij Adam en Eva. Want ineens ontdekken ze dat ze naakt zijn. Dat was daarvoor nog geen punt.

Naakt zijn op zich is niet het probleem. Hele volksstammen genieten van een dag in de sauna. Het wordt anders wanneer je ontdekt dat je bespied wordt. Het gevoel door iemand anders te worden bekeken en beoordeeld, is beschamend. Je voelt je vernederd en stom. In het verhaal van Adam en Eva wordt dat gesymboliseerd door de geslachtsdelen, die we niet toevallig ook wel schaamdelen noemen.
Wie zich schaamt, wil wanhopig graag verdwijnen. Je duikt in elkaar, wordt rood, slaat je handen voor je gezicht en zegt dingen als: ‘Ik kon wel door de grond zakken.’ Je keert in jezelf en bent overgeleverd aan je eigen oordelende ogen, omdat je het contact met de realiteit en de ander verliest. In werkelijkheid bekijkt de ander ons vaak helemaal niet zo streng als wij dat zelf doen.

Adam en Eva zagen God niet als een God van vergeving, maar als een oordelende God. Ze verstopten zich en bedekten hun naaktheid met vijgenbladeren. Als God hen vindt, zegt Adam: ‘De vrouw die U mij gegeven hebt, heeft mij van de boom laten eten.’ Zijn schaamte zorgt ervoor dat hij geen schuld kan bekennen, maar die doorschuift. Adam en Eva worden het paradijs uit gestuurd. Wat de val van de wereld veroorzaakt, is niet zozeer schuld, maar schaamte die belet dat die schuld beleden wordt.
Schuld verdwijnt als ze erkend en vergeven wordt. Schaamte vraagt echter om onvoorwaardelijke aanvaarding – de genade die ook in de rest van de Bijbel naar voren komt. Daarvoor is het nodig dat we niet in onszelf keren, want juist het contact met de ander kan ons van die schaamte verlossen.”

Tekst: Marinde van der Breggen
Beeld: Shutterstock

Deel dit artikel: