De geschiedenis achter de Blok­huis­poort gevangenis: ‘Van me­de­men­se­lijk­heid was geen sprake’

Enkele maanden na de eerste uitbraak ontsnapte er opnieuw een zestal mannen, onder wie een aantal die ook de eerste keer de benen namen en weer werden teruggebracht. De maatregelen voor de eerder ontsnapte gevangenen waren aangescherpt. Dat wil zeggen: de bewaking werd aangescherpt en de teruggebrachte gevangenen moesten overnachten in de zogenaamde ‘bunkers’. Dat waren goed afgesloten isoleerruimtes zonder enige vorm van luxe. Na inspectie was geconcludeerd dat het onmogelijk was om uit deze ondergrondse kerkers te ontsnappen. Maar niets bleek minder waar. Slechts twee dagen na de inspectie was het opnieuw raak. Een van de betrokkenen was bouwkundig onderlegd en had ideeën over hoe en waar er een tunnel gegraven zou kunnen worden. In de dagen ervoor hadden ze de hand weten te leggen op burgerkleding. En zo wist voor de tweede keer in slechts een paar maanden tijd een groep gevangenen te ontsnappen. Ook deze keer werd er een succesvolle klopjacht opgetuigd en de mannen werden opnieuw gevangengenomen.

Tekst gaat hieronder verder.

Volledig geïsoleerd

Het gevolg was natuurlijk dat er vraagtekens gezet werden bij de beveiliging van het complex. Het Leeuwarder bestuur ging op excursie naar Pennsylvania, Amerika, waar het gevangenissysteem anders functioneerde dan in Nederland. Het resultaat daarvan was dat het Blokhuis in 1874 werd omgedoopt tot ‘bijzondere strafgevangenis’. Vanaf nu werden nieuwe gevangenen de eerste jaren volledig geïsoleerd om zo ‘gezuiverd’ te worden van hun wandaden. Gevangenen werden gedegradeerd tot een nummer, van medemenselijkheid was geen sprake. Buiten de cel moest een speciale kap worden gedragen die onherkenbaar maakte en een gevangene moest altijd op twee meter afstand blijven om ‘criminele besmetting’ tegen te gaan. Contact met familie was nauwelijks mogelijk en lezen, roken en andere ontspannende activiteiten werden aan banden gelegd. Vast onderdeel van de ‘zuivering’ was het bezoeken van een kerkdienst. De kerk was opgedeeld in individuele hokjes waar het masker even af mocht, omdat ze elkaar toch niet konden zien. Een echt fijn verzetje zou je het dan ook niet kunnen noemen. Goede hygiëne was ver te zoeken in die tijd; veel gevangenen die nog niet van pure krankzinnigheid waren gestorven, stierven wel aan de gevolgen van tuberculose of andere ziekten. Vanwege de vele sterfgevallen werd de ‘zuiveringsperiode’ na verloop van tijd ingekort van vijf naar tweeënhalf jaar. Eind jaren dertig werd het regime al milder, maar een echt einde kwam hier pas aan ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

Verzetsstrijders bevrijd

In de Tweede Wereldoorlog maakten de Duitsers gebruik van het gebouw om, naast de ‘reguliere’ gevangenen, verzetsstrijders in op te sluiten. Een van de mannen die waren opgepakt, was Jurjen Dreeuws, een kopstuk uit de politiewereld, die diep in het verzet zat en veel wist. Op een locatie buiten het Blokhuis werd hij verhoord en op gruwelijke wijze gemarteld. Tegen de arts die langskwam in de gevangenis, een man die ook deel uitmaakte van het verzet, zonder dat de Duitsers dat wisten, gaf hij aan: “Als ze hier nog langer mee doorgaan, ga ik praten. Ik trek het niet meer.” Dat was het sein voor de arts om actie te ondernemen. Het Friese verzet bereidde een plan voor om de verzetsstrijders te bevrijden. Het was geen gemakkelijke klus, maar op 8 december 1944 slaagden ze erin. Via een list wisten ze met zestien man sterk de gevangenbewaarders te overmeesteren en bevrijdden ze alle 52 verzetsstrijders uit het huis van bewaring. Het was een spannende, nauwkeurig voorbereide operatie die snel uitgevoerd moest worden. Alles bij elkaar duurde de hele actie nog geen drie kwartier, zonder dat er ook maar een schot werd gelost.

Positieve benadering

Na de oorlog kwam de speciale strafgevangenis onder leiding van de nieuwe directeur Abraham Jansen te staan. Hij had lange tijd als leraar op een middelbare school gewerkt. Daar had hij gemerkt dat een positieve benadering van de leerlingen ervoor zorgde dat je respect terugkreeg. De huidige situatie in de gevangenis, jarenlange isolatie, stond hem niet aan en hij gooide het hele systeem op de schop. Directeur Jansen fungeerde als een vaderfiguur voor de gedetineerden. Zijn vernieuwende manier van werken kreeg veel bekendheid en had grote invloed op het gevangeniswezen op andere plekken in het land. Op steeds meer plaatsen kregen gevangenen de kans om naast elkaar in de kerk te zitten, samen te sporten en met elkaar samen te werken. In 1969 werd de bijzondere strafgevangenis buiten gebruik gesteld en verhuisden de gevangenen naar de nieuwgebouwde Penitentiaire Inrichting Leeuwarden. Zes jaar later werd een deel van het pand toch weer in gebruik genomen, maar enkel nog als huis van bewaring voor mensen die in voorarrest waren. Tot hier dus ook in 2008 een einde aan kwam.

• Hermine en haar man zaten onschuldig in de gevangenis

  Hermine en haar man zaten onschuldig in de gevangenis

Afgeschermde vrouwenafdeling

Na de definitieve sluiting van de gevangenis kreeg het complex, inmiddels De Blokhuispoort geheten, een andere bestemming. Het statige gebouw heeft de allure van een kasteel, met hoge puntige torens aan weerszijden van een imposante ronde poort. Als je doorloopt, kom je via nog meer enorme poorten op twee binnenplaatsen terecht. Het meest opvallende onderscheid met een echt kasteel: voor de meeste ramen zitten nog steeds tralies. Een klein aantal cellen is ingericht als museum, waar afbeeldingen van tientallen gevangenen te zien zijn, vastgelegd op glazen panelen. Opvallend is dat er enkele vrouwen tussen staan. Sylvia vertelt: “In de bijzondere strafgevangenis zaten alleen mannen met een straf van vijf jaar tot levenslang. In het tweede gebouw, het huis van bewaring, was op de bovenverdieping een afgeschermde vrouwenafdeling ingericht. In de negentiende en twintigste eeuw werden vrouwen opgesloten omdat ze veroordeeld waren voor bijvoorbeeld diefstal, bedelen of prostitutie. Deze vrouwen waren naast hun gevangenschap ook tot huishoudelijke taken veroordeeld, zoals schoonmaken, wassen, strijken en verstellen.” Deze vrouwenvleugel had zijn eigen bewaking. In een vacature-advertentie uit 1874 werd gezocht naar ‘een ongehuwde vrouw of weduwe onder de 40 jaar, zonder bezwaar van kinderen, de nodige geschiktheid en bekwaamheid bezittende’. Deze bewaarsters moesten in staat zijn naai- en breiles te geven en kregen hiervoor een ‘jaarlijks tractement’ van ƒ 250,-, een woning en geneeskundige behandeling.

Naast het museum, waarin je meer te weten komt over de geschiedenis van dit indrukwekkende complex, is het een plek waar veel creatieve ondernemers onderdak hebben gevonden voor hun mediabedrijf, kapperszaak, smederij of andere creatieve start-up. Ook is de bibliotheek van Leeuwarden gehuisvest in het pand en vind je er diverse horeca en zelfs overnachtingsmogelijkheden. Wanneer je de Friese hoofdstad bezoekt, is de indrukwekkende Blokhuispoort dan ook zeker een bezoekje waard.

• Het verhaal achter het Dickens Festijn in Deventer

  Het verhaal achter het Dickens Festijn in Deventer

Tekst: Francien van der Valk