Wees niet te streng met goede voornemens – waarom per­fec­ti­o­nis­me ons ongelukkig maakt

Jarig. Waar mijn dag heerlijk ontspannen begint met ontbijt op bed, het zonnetje dat door het open raam naar binnen valt en mijn verjaardagsjurk die licht wapperend aan het hangertje op me wacht, verandert dit vredige tafereel binnen afzienbare tijd in een beklemmende ratrace. Angstvallig houd ik de klok in de gaten. Ik heb opeens nog maar een uur voordat de visite komt. Een úúr! Dat is niks. Moedeloos kijk ik naar de berg net gehaalde boodschappen die op de eettafel zijn uitgestald. Die moet ik nog wegwerken, een dweil door de keuken halen én verse bloemen op tafel zetten. En als ik mijn haren niet een beetje in fatsoen krijg, komt mijn jurk óók niet zo goed uit. Waar moet ik beginnen? Eerst de boodschappen maar. Verwoed probeer ik de taart in de koelkast te proppen en door mijn lichte druk valt er pak yoghurt uit. Alles over de vloer. Ik zucht diep, maar gil inwendig. Na het schoonmaken schik ik de bloemen in de vaas op de vloer – uit gebrek aan ruimte op de eettafel. Ik ben al doodmoe voor dit feestje begint. Mijn man, die even later binnenkomt om te helpen, aanschouwt hoofdschuddend de chaos. “Joh. Het hoeft toch allemaal niet zo perfect.”

Wat staat er op het spel?

Ja, nee, het hóéft ook niet perfect – zo bén ik toch niet? Bij de term perfectionisme denk ik aan vrouwen zoals in The Truman Show – in mantelpakjes met strak gestylede haren en te allen tijde met een glimlach. Ik huiver bij het idee. Maar waarom laat ik zo’n verjaardag dan niet op z’n beloop? Als ik een week later op de koffie ben bij een vriendin die zich excuseert voor de rommel in haar woonkamer, hoor ik mezelf zeggen: “Dat geeft toch helemaal niet. Ik zie het niet eens, het gaat me toch ook om jou? Niet om hoe je huis eruitziet.” En dat méén ik dan ook. Als de verantwoordelijkheid bij een ander ligt, beweeg ik me flexibel tussen de omstandigheden, maar als het om mijn eigen verantwoordelijkheid gaat, staat er blijkbaar iets op het spel. Maar wat is dat dan precies?

Blijkbaar ben ik gevoeliger voor perfectionisme dan ik dacht. Want als ik eerlijk ben: áls ik eenmaal een mooi plaatje in mijn hoofd heb, vind ik het lastig als dat plaatje anders uitpakt. In een flits denk ik terug aan die keer dat ik als kind mijn poëziealbum in de container gooide (ja, vréselijk – nog steeds spijt als haren op mijn hoofd) omdat iemand met Tipp-ex en inktvlekken een bladzijde in het album had verpést. En dat is wat perfectionisme doet. Het creëert een vlekkeloos ideaal, een beeld dat je niet meer los kunt laten. Zó moet het worden en als het afwijkt, is het waardeloos.

• 5 goede gewoontes om vandaag nog mee te beginnen

  5 goede gewoontes om vandaag nog mee te beginnen

Perfectionisme neemt toe met het idee dat het leven maakbaar is. We hoeven Instagram maar te openen en je komt het tegen. Als je maar je best doet, als je jezelf maar pusht, niet opgeeft, dan… Dan hebben we dat fraai ingerichte huis, verbouwen we eigenhandig een bus tot tiny house en hebben we weer het lichaam van toen we twintig waren. Perfectie lijkt te bestaan én bereikbaar te zijn. We zijn gaan geloven dat we alles kunnen worden, als we maar ons best doen. Als je iets dus niet hebt bereikt, heb je er niet hard genoeg voor gewerkt. En als je het wel bereikt, dán… ja, dan wat? Ben je geslaagd? Geliefd? Word je serieus genomen?

Puntjes op de i

Hoe ‘erg’ is perfectionisme eigenlijk? Als in een sollicitatie naar een slechte eigenschap wordt gevraagd, scoor je punten met de opmerking: ‘Ik kan een beetje perfectionistisch zijn.’ Daarmee zeg je immers éígenlijk dat je heel zorgvuldig in je werk bent? Dat je de puntjes op de i niet vergeet? Hoe ‘slecht’ kan het zijn? Goed is het in ieder geval niet voor je. Op Google kom ik talloze artikelen tegen die me erop attenderen: perfectionisme is niet iets om trots op te zijn. Daar moet je vanáf! ‘Mentale gezondheid in gevaar door perfectionisme’, ‘Perfectionisten krijgen vaker burn-out’, ‘Het gevoel dat je altijd gelukkig moet zijn is schadelijk’, krijg ik alleen al te lezen in de eerste vijf resultaten. Perfectionisme kan zelfs leiden tot een depressie, lees ik in een artikel van Carol Landau, professor klinische psychologie aan Brown University. Landau is een autoriteit op het gebied van mentale gezondheid, met name die van vrouwen. Ook in de bibliotheek is de keuze van boeken over perfectionisme eindeloos. Over hun doel laten ze je niet in het ongewisse: perfectionisme leidt níét tot het bereiken van hogere kwaliteit, het leidt tot twijfelen, pleasen, uitstelgedrag en het verlamt.

“Hoewel mannen en vrouwen beide perfectionistisch kunnen zijn,” zegt Carol Landau, “lijkt het erop dat vrouwen hier lastiger los van komen. Ze voelen de druk om in meerdere rollen de ballen hoog te houden. Ze willen goed zijn in hun werk, de loyale vriendin zijn die altijd met een luisterend oor paraat zit, de goede mama zijn die haar kinderen op de best mogelijke manier opvoedt én die lieve vrouw zijn waar hun man elke avond gelukkig naar thuiskomt.” Ik weet niet hoe het met jou zit, maar ík herken dit wel.

Maar een van die ballen laten liggen, is in de praktijk hartstikke lastig. Dat het dieper gaat dan ‘een tandje minder met de tafeldecoratie’ als je verantwoordelijk bent voor een chic diner, wordt me al snel duidelijk als ik de uitleg hoor van twee experts op dit gebied: Natalie Lue en Brené Brown.

Shortcut naar ideale zelf

Natalie Lue – auteur, podcastmaker en spreker – schrijft en vertelt op haar website regelmatig over onderwerpen als perfectionisme, piekeren en pleasen. Als ‘recovering people pleaser’ weet ze hoe het is om onrealistisch hoge doelen te stellen voor zichzelf. Zo deelt ze dat ze vastbesloten was om in korte tijd, al was ze ongetraind, de halve marathon te rennen. Natalie: “Ik geloofde écht dat als ik maar een beetje zou doorzetten, ik in een mum van tijd van 0 km in de week naar 21 km zou kunnen gaan. Uiteindelijk lukte het me na een paar weken om 7 km te rennen. Dat is een metafoor voor het leven. Veel mensen willen de shortcut naar een ideale versie van zichzelf, en worden boos als dat niet lukt. Maar ergens heb je dan een beslissing genomen op basis van wie je wílt zijn, in plaats van wie je bent.”

Volgens Natalie kan perfectionisme je ook laten zien dat je niet overmoedig bent, maar jezelf juist onderschat. “Langzamerhand moet ik dit toch wel kunnen, denk je dan. Dan waardeer je niet wie je nu bent en schiet je altijd tekort. Onrealistische doelen zorgen ervoor dat je jezelf gaat bekritiseren en jezelf onder hoge druk zet om dat doel te bereiken. En als we het dan niet halen, gaan we overcompenseren. Als het je niet lukt om binnen korte tijd een marathon te rennen, wil je in ieder geval wél de beste vriendin zijn. Je wilt het goed doen en als dat op het ene vlak niet lukt, wordt de druk op het andere vlak groter. Zo gaat de cirkel nog even door.”

Klinkt logisch. De focus op je ideale zelf zorgt voor een gevoel van niet goed genoeg zijn. En dan maak je keuzes vanuit een basis die niet helpend is. Natalie: “Steeds maar al die dingen die je nog niet kunt, willen overcompenseren – terwijl je niks verkeerd doet – zorgt voor lijden. We willen die shortcut met alle gevolgen van dien; we negeren de signalen van ons lichaam die aangeven waar we op dat moment wél toe in staat zijn. Je legt onnodig veel druk op jezelf. Voor je het doorhebt, wordt het een gewoonte om jezelf op je kop te geven als je niet goed presteert en steven je af op een burn-out.”

Vergeet niet in te checken

Ergens naar streven is niet erg. Iedereen wil bepaalde doelen behalen in het leven. “Maar”, vervolgt Natalie, “door die overcompensatie vergeet je een paar belangrijke tussenstappen. Je vergeet in te checken in waar je nu staat.” Natalie probeert in haar betoog ons uit te nodigen om vooral respect te hebben voor de échte jij. We mogen erkennen dat er een kloof zit tussen het ideaalbeeld dat we hebben en waar we nu zijn. Daar compassie voor tonen en er misschien zelfs om rouwen.

We hebben een beetje moed nodig om imperfect te zijn en die hoge verwachtingen los te laten. En dat is precies wat Brené Brown, hoogleraar en motivational speaker, beschrijft in haar bekende boek De moed van imperfectie. Zij stelt dat perfectionisme veel met schaamte te maken heeft, schaamte om jezelf te laten zien. Om de échte jij te zijn. Perfectionisme kan ons in beslag nemen en soms gebruiken we het als een copingmechanisme om niet bezig te hoeven zijn met al die oncomfortabele stappen op weg naar ons doel, zoals oordeel en falen. Schaamte klinkt misschien een beetje zwaar, maar volgens Brené hebben we er allemaal mee te maken. We vinden het moeilijk om toe te geven dat we ergens mee worstelen of ergens niet goed in zijn. Wanneer we tegen perfectionisme aanlopen, is het vaak schaamte die op de loer ligt.

Brené: “Als we ons alleen maar bezighouden met wie we zouden móéten zijn, worden we een buitenstaander van ons eigen verhaal en willen we onszelf steeds bewijzen. Maar als we ons eigen ideaalbeeld of de verwachting van anderen loslaten, geeft dat eigenwaarde. Dan komt er ruimte om onszelf te omarmen zoals we zijn. Want als je je aanpast, staat dat echte verbondenheid met anderen in de weg.”

Trouw aan jezelf

Jezelf zijn. Ik krijg er een beetje hetzelfde gevoel bij als ‘wees spontaan’. Als er íéts is wat alle spontaniteit in je onderdrukt, is dat de opdracht om spontaan te zijn. Dus, hoe pak je dat aan, jezelf zijn? Het gaat er volgens Brené om dat je steeds de keuze maakt om trouw te blijven aan jezelf en daarnaar te handelen. Maak de keuze om oprecht te zijn, door te laten zien wat je denkt en voelt. Laat dag in dag uit los wie je denkt te móéten zijn. Brené: “Dat wordt ook beloond. Het geeft vreugde en dankbaarheid.”

• Goede gewoontes aanleren (en ja, dat is makkelijker dan je denkt)

  Goede gewoontes aanleren (en ja, dat is makkelijker dan je denkt)

Een vreugdekiller is vergelijken. Vergelijken is een motor die perfectionisme kan aanzwengelen. Kijk naar Instagram. We wéten allemaal wel dat het niet de echte wereld is, maar het is wel de voedingsbodem om te gaan vergelijken. Natalie Lue: “Als je niet zo lekker in je vel zit en je voelt je een 7, dan voel je je na het scrollen een 2. Onbewust leggen we de lat hoog. We vergelijken een beeld dat we zien met het ideaalbeeld van onszelf. Vergelijken is niet altijd slecht: gezond vergelijken helpt je om te groeien. Het kan je richting geven voor de toekomst. Maar vergelijken op een ongezonde manier zorgt voor een waardeloos gevoel. Er zít nu eenmaal verschil tussen het ideaalbeeld en hoe we zijn. Als we ons bewust worden van de waarden die écht belangrijk voor ons zijn, hoe we onszelf ergens over voelen, worden we meer de persoon die we willen zijn. Er is een weg om dichter bij je streven te komen, maar dat vraagt om een stapje terug, om zelfzorg en compassie.”

Als je perfectionisme wilt bestrijden, lijkt zelfcompassie de sleutel. Ik denk terug aan mijn verjaardag. Als ik mezelf had toegestaan de visite te laten aanbellen, zelfs al was het nog een chaos, dan had niemand daar waarschijnlijk iets van gezegd. Ik had het alleen zelf storend gevonden. Zonde eigenlijk, want daar word je hartstikke moe van. Wat als we al die energie die we gebruiken om perfect te willen zijn, nu inzetten om de moed te tonen om authentiek te zijn? Dan levert het echt iets op: verbinding met de mensen om ons heen én verbinding met onszelf.

Tips tegen perfectionisme

Stap 1
Accepteer dat je altijd in situaties terecht kunt komen waarin je je schaamt, jezelf veroordeelt of je schuldig voelt. Als je erin berust dat deze emoties universeel zijn en erbij horen, haalt dit de angel uit je perfectionisme. Perfectionisme is immers geworteld in het idee dat je deze emoties kunt vermijden.

Stap 2
Als je denkt aan je imperfecties, je fouten of je worstelingen, probeer de schaamte dan niet weg te duwen, maar rustig naast je neer te leggen. Misschien ben je bang voor deze emotie, maar als je hem toelaat, zul je zien dat hij minder heftig is dan je dacht. En ook perfectionisme verliest dan zijn kracht.

Stap 3
Wees lief voor jezelf en oefen daarin. Omarm je imperfecties, in plaats van jezelf te straffen of heel hard te werken om ze te verbergen. Denk niet in termen als: als ik dit doe, dán ben ik het waard om… Zeg in plaats daarvan bijvoorbeeld tegen jezelf: “Ik hoef niet perfect te zijn, ik hoef alleen maar mijn best te doen onder de omstandigheden.” Als je jezelf kunt overtuigen dat je niet perfect hoeft te zijn, wordt perfectionisme minder belangrijk. 

Tekst: Esther Tims
Beeld: Saskia van der Linden