De kunst van het mislukken: waarom falen vrijheid is

Wie ooit een van de natuurfilms (Our Planet) van bioloog David Attenborough heeft gezien, herkent het beeld vast wel: de paringsdans van de paradijsvogel. Op een boomtak trekt het mannetje werkelijk alles uit de kast om de kalm toekijkende vrouwtjesvogel te versieren. Zijn veren blinken, hij zet de longen uit om imposanter te lijken, danst op zeer uitbundige wijze en fluit een mooie melodie. Het optreden gaat maar door. Lukt de actie? Het vrouwtje vliegt weg zonder een kik te geven. ‘Oh dear, that says it all’, zegt Attenborough smalend. De poging is jammerlijk mislukt. Maar laat de mannetjesvogel zijn kopje hangen of aarzelt hij bij een nieuw vrouwtje? Nee, hij laat zijn veren weer net zo prachtig shinen.

In de natuur mislukken pogingen vaak genoeg. Gelukkig lijken dieren niet bekend met schaamte of oordeel vanwege een misstap of verkeerde keuze en proberen ze het gewoon opnieuw. De mislukte pogingen leiden zelfs langzaam tot evolutie. Zijn wij als mens in staat om ook op zo’n manier naar mislukkingen en blunders te kijken, zonder schaamte of oordeel?

‘Hoera, je hebt gefaald!’

Daar lijkt het wel op, althans: er wordt een hoop gedaan om de consensus te veranderen. Denk aan de opkomst van faalfeestjes in kroegen, georganiseerd door mensen die hun diploma niet haalden, die ene baan niet kregen of een relatie verprutsten. In Los Angeles organiseert studieadviseur Lynda McGee ook zulke ‘afwijzingsfeesten’ voor studenten die niet zijn toegelaten tot een universiteit of hogeschool. Ze vraagt haar studenten hun afwijzingsbrief uit te printen, om ze daarna ceremonieel door de papierversnipperaar te laten vernietigen. “Dat geeft meer voldoening dan het verwijderen van een e-mail”, zegt ze lachend tegen The New York Times.

Naast een kroegentocht met de papierversnipperaar onder de arm (zie je het al voor je?) zijn er ook serieuzere momenten waarop mensen hun faalervaringen delen. Denk aan de zogenaamde ‘FuckupNights’. Daar vertellen ondernemers over mislukte projecten, start-ups die het levenslicht nooit hebben gezien of andere grote missers in hun carrière. Ewa Scheifes, een van de oprichters, vertelde aan Het Parool: “We nodigen eigenlijk alleen mensen uit die wat perspectief hebben . Die erover durven te praten, maar ook verhalen hebben waar je het zweet van op je rug voelt. Zo nodigden we eens een beginnende fotograaf uit die tijdens een dronken bui ál zijn gear verloor door een diefstal. Om zijn verhaal werd hard gelachen. Het is de bedoeling dat bezoekers minder bang worden zelf iets te doen. Als je altijd al een bedrijf had willen starten, dóé dat dan gewoon. En als je op je bek gaat, ach, dan kom je gewoon bij ons op het podium.”

Het hele leven is één grote improvisatieshow.

Ook is er een heus Instituut voor Faalkunde in het leven geroepen. De groep ‘faalexperts’ organiseert onder andere Faalfestivals in het Utrechtse theater Tivoli. Tijdens zo’n festival is falen iets luchtigs, zonder de pijnlijke en ongemakkelijke kant ervan te negeren. Bezoekers leren hoe ze met humor en nuchterheid om kunnen gaan met fouten en faalangst. Door bijvoorbeeld een presentatie te geven waarvan ze de slides nog nooit hebben gezien en er op het podium ter plekke een verhaal bij te improviseren. Of door mee te doen met improvisatie-comedy. Het leidt tot hilarische, onverwachte wendingen in een verhaal waar de comedians zich uit moeten redden. De boodschap is dat het hele leven één grote improvisatieshow is. We doen het allemaal voor het eerst. Logisch dat er fouten worden gemaakt.

Perfectiestress

Remko van der Drift, directeur van het Instituut voor Faalkunde en auteur van het boek Proberen lukt altijd, zegt over het waarom van zijn missie om mensen faalkundig te maken: “Nooit fouten mogen maken en chronisch ontevreden zijn over wat je bereikt of doet, verlamt je. Het remt je plezier. Het leidt tot perfectiestress en een onvrij leven. En dat put uit. Maar het kan anders.”

Hoe word je faalkundig? Een eerste stap is om te stoppen met streven naar perfectie (vanuit de angst dat je niet goed genoeg bent). Is bij jou goed nooit goed genoeg? Vind je dat je altijd moet gaan voor een 10+? Stel je soms dingen uit omdat je twijfelt of het wel gaat lukken en je niet zeker weet of het wel perfect gaat zijn? Als je één of meerdere vragen met ‘ja’ beantwoordt, dan bestaat er een kans dat je last hebt van perfectiestress. Van der Drift ontwikkelde een methode om dat te lijf te gaan, de STOP-methode (zie kader: Zo stop je perfectiestress).

Geschiedenis van fouten

Al jaren en jaren bewandelen wij mensen deze planeet, en zeg nou zelf: we hebben indrukwekkende stappen gezet. Kunst, wetenschap, cultuur en handel: we creëren prachtige dingen. Niet voor niets hebben we onszelf homo sapiens genoemd, vertaald als ‘de wijze (denkende) mens’.

De Franse filosoof Descartes deed de daarbij passende uitspraak: ‘Ik denk, dus ik ben.’ Maar misschien past de volgende leus – in het leven geroepen door comedian Tim Fransen en tevens het thema van de Filosofiemaand in 2019 – beter: ‘Ik stuntel, dus ik ben.’ Want kijk alleen al naar de geschiedenis: de Titanic die ‘onzinkbaar’ was, maar dat toch deed. Thomas Edison die eerst duizend keer faalde tijdens het uitvinden van de gloeilamp (oké, uiteindelijk lukte het hem wél). De Franse spoorwegen SNCF, die in 2015 een nieuwe vloot treinen kocht voor een bedrag van 15 miljard. De treinen konden niet langs de perrons omdat ze te breed waren. Hoezo was daar geen rekening mee gehouden?! Of denk aan het bizarre plan van de Chinese dictator Mao om alle mussen uit China te verdrijven. De vogels zouden al het graan opeten en dat was een probleem, vond Mao. De jacht op de mussen werd een succes, maar de gevolgen waren rampzalig. Insecten kregen vrij spel. Het ongedierte leefde zich uit op de oogst, waardoor de opbrengst afnam en hongersnood uitbrak.

Falen kan ons minder arrogant en empathischer maken.

De mens heeft grove fouten gemaakt. En heeft flink wat plannen laten mislukken. Toch zullen deze verhalen misschien niet meteen de angst weghalen om zelf een fout te maken, of om iets te laten mislukken. Daarvoor is meer nodig. En misschien is er in onze maatschappij – ondanks veel goede bedoelingen – nog geen gezonde voedingsbodem gecreëerd om te mogen falen.

Faalfabrieken

Hoe creëer je wél zo’n voedingsbodem? Misschien is het Amerikaanse Silicon Valley – waar al die technische uitvindingen worden gedaan ­– een goed voorbeeld. Daar werd het een aantal jaar geleden een rage om te falen. “Faal snel” en “Omarm falen”, hoorde je er dagelijks. Bedrijven werden ineens ‘faalfabrieken’ genoemd. Nooit eerder leek falen zo omarmd en zelfs aangemoedigd. Journalist Erik Markovitz besloot voor het magazine INC. uit te zoeken waarom de bedrijven aldaar zo van falen houden. De uitkomst? Op je bek gaan is voor hen een synoniem van ‘leren’. Bedrijven die op een open manier met fouten omgaan, presteren beter dan bedrijven die het maken van fouten proberen te onderdrukken. Kortom: falen is een sleutel naar succes.

Deze houding ten opzichte van falen sijpelde vanuit Silicon Valley door op het vlak van zelfhulp. Falen is oké, zolang je er iets van leert. De gedachte dat mislukken oké is zolang je ervan leert, kan helpend zijn, maar kan ook opnieuw prestatiedruk met zich meebrengen. Accepteren we fouten of mislukkingen van onszelf of anderen alleen als diegene van die fouten leert? Als die fouten uiteindelijk leiden tot succes?

Falen als bron van humor

Door rood rijden. Een pittige mail naar de verkeerde persoon sturen. Verkeerd inschatten hoe duur je verbouwing zal worden. We maken fouten waarvan we leren, en vaker nog fouten waarvan we niet leren. We zijn ons wel bewust van onze mislukte pogingen om het goed te doen, maar soms niet in staat om het beter te doen. Dat is ook niet altijd nodig, zegt de Engelse schrijfster Kathryn Schulz. We hoeven volgens haar niet krampachtig te zoeken naar wat we kunnen leren van onze fouten. Want falen zélf kan ons al nederiger en empathischer maken, en dat is iets goeds. Het stelt ons in staat om te relativeren, onszelf minder serieus te nemen.

Dat raakt aan de visie van de eerdergenoemde comedian Tim Fransen. Hij ziet falen, fouten en mislukkingen als dé bron van humor. En ook de plek waar humor het hardst nodig is. Hoe kunnen we leren lachen om een mislukking of fout? Fransen in Filosofie Magazine: “Het vraagt van ons om uit te kunnen zoomen. Van dichtbij bekeken kan een mislukking of fout heel pijnlijk zijn, maar vaak is het heel grappig als we kunnen uitzoomen en onze eigen onbelangrijkheid kunnen erkennen.”

Tekst gaat verder onder het kader

Briljant mislukken

Er zijn momenten waarop een mislukking – met de juiste voedingsbodem – zelfs briljant kan zijn. Deze ‘briljante mislukkingen’ zijn experimenten, projecten of inspanningen waarvan het uiteindelijke doel niet werd bereikt, maar waarbij de weg naar dat doel inzichten of nieuwe ontdekkingen opleverde.

Een van de meest geciteerde voorbeelden van een briljante mislukking is de ontdekking van penicilline door Alexander Fleming. In 1928 merkte Fleming per ongeluk op dat een schimmel in zijn laboratorium bacteriën doodde. Hoewel hij niet onmiddellijk begreep hoe waardevol deze ontdekking was, legde het uiteindelijk de basis voor de ontwikkeling van antibiotica en redde het miljoenen levens.

Echte vrijheid? Dat is het recht om zich te vergissen.

En wat dacht je van de toren van Pisa? Door een inschattingsfout stond de toren scheef, maar inmiddels is het gebouw uitgegroeid tot een toeristische trekpleister. Een ander voorbeeld is de uitvinding van post-it notes. Een onderzoeker probeerde een sterke kleefstof te ontwikkelen, maar creëerde per ongeluk een kleefstof die eenvoudig kon worden verwijderd zonder plakkerig spul achter te laten. Hoewel het niet voldeed aan het oorspronkelijke doel, leidde deze mislukking tot de creatie van een van ’s werelds meest iconische kantoorbenodigdheden. Grappig toch!

Falen is vrijheid

Wat vertellen al deze verhalen ons? Falen is pijnlijk, maar onvermijdelijk. Falen levert soms niks op – en dat is oké, maar het kan ook leiden tot een briljante ontdekking. Misschien is het belangrijkste inzicht dat we vrije en krachtige mensen worden als we onszelf toestaan te mislukken, blunderen, imperfect te zijn. Meer dan veertig jaar geleden zei de Vlaamse chansonnier Jacques Brel al in een beroemd geworden interview: “Echte vrijheid? Dat is het recht om zich te vergissen. Je hebt het recht om fouten te maken, je hebt het recht om de mist in te gaan. Je hebt het recht om... om het te verkloten. Want dan, dan ben je vrij!”

Trainingstip

Soms kun je ook jammerlijk falen in het aanleren van nieuw gedrag. Met de onlinetraining Groeien in goede gewoontes kun je op een positieve en relaxte manier leren om gedrag te veranderen. En het mooie is: je werkt in de training aan een ontwikkeldoel. Je kunt niet falen, want fouten maken hoort erbij wanneer je je ontwikkelt. 

• Online Trainingen

  Online Trainingen

Verantwoordelijkheid nemen voor je fouten: hoe dan?

Natuurlijk is het belangrijk om fouten te durven erkennen, toe te geven en ook te verantwoorden aan de mensen die betrokken zijn bij de gevolgen van deze fout. Door een stap terug te doen (maar niet door weg te lopen!), diep adem te halen en nogmaals naar de situatie te kijken, zie je soms hoe je de situatie kunt oplossen. Nadat het is uitgesproken, is het vooral nodig om te kijken naar de toekomst. Kun je in het vervolg iets anders doen? Of moet er iets veranderen in je (werk)omgeving om te voorkomen dat het weer gebeurt? Als je dat helder hebt, kun je je verhaal delen met anderen of laat je het achter je. Je hebt een fout gemaakt, maar je hebt je best gedaan om het op te lossen. Nu mag je weer vooruitkijken.

Tekst gaat verder onder het kader.

Kracht zichtbaar in zwakheden

In het boek Bidden in de nacht zoomt priester Tish Warren in een van haar hoofdstukken in op onze mislukkingen op zielsniveau. Dat is toch wat anders dan een blunder, een verkeersfout maken of een presentatie verknallen. Zij schrijft: “Het is tegenwoordig een trend om online overdreven onvolmaaktheid tentoon te spreiden. Slordigheid kan onderdeel worden van ons persoonlijke handelsmerk. We houden niet van mensen die het allemaal te goed voor elkaar lijken te hebben. (…) Maar het is allemaal zo gemaakt. Onze echte zwakheden zullen nooit een aanbeveling zijn. Het zijn dingen waar alleen de mensen die ons het meest nabij zijn weet van hebben en die we liever vergeten – of die we misschien zelfs niet van onszelf kennen. (…) de dingen waarin we echt fout zitten zijn beschamend en ongemakkelijk.”

Maar ze zet daar vanuit Bijbels perspectief ook iets moois tegenover: “Het goede nieuws van Jezus is niet dat we een lintje krijgen voor het feit dat we het allemaal op een rijtje hebben, en hopen dat God onze fouten negeert. We dienen God juist niet alleen met onze krachten, maar ook met de zwakheden. God zei zelf tegen de apostel Paulus: ‘Je hebt niet meer dan mijn genade nodig, want kracht wordt zichtbaar in zwakheid.’ (Dit staat in het Bijbelboek 2 Korintiërs 12 vers 9.) Uitgerekend onze zwakheid is de plek waar God zichtbaar en kenbaar wordt, omdat daar het verhaal van heling en bekering zich afspeelt.” Ze citeert muzikant Rich Mullins: “Niemand gaat naar de kerk omdat hij volmaakt is. Als je het allemaal voor elkaar hebt, hoef je niet te gaan.” Warren schrijft verder: “Degenen die Jezus de vermoeiden noemt, mensen die na een lange dag uitvallen tegen hun geliefden, die vechten tegen verslaving, die niet zijn zoals ze willen zijn, die weten dat ze niet sterk zijn, die vechten en zich bekeren, die keer op keer falen: dit is de kerk, de mensen door wie Jezus zijn kracht toont.”

Tekst: Heleen Bastiaanse
Beeld: Shutterstock