Philip Freriks verloor zijn broer bij de bevrijding: 'Die twee minuten staan in het teken van Jan'

Hij heeft even een weekend rust in Marseille, bij vrienden, maar verder heeft televisiepresentator Philip Freriks (80) het maar druk. “Misschien wel een beetje té”, vertelt hij tussen de presentatieklussen door. Een vervolgserie van het MAX-programma In de voetsporen van en twee nieuwe programma’s rond de Tweede Wereldoorlog: “Het gaat over een Amerikaanse en een Duitse soldaat, dus ben ik al naar de VS geweest, naar Duitsland en hier in Frankrijk. Dat zijn tijdrovende reizen.” Stilzitten doet Philip niet. En dan houdt hij tijdens dodenherdenking ook nog de 4 mei-voordracht vanuit de Nieuwe Kerk in Amsterdam.

Belangrijke data

“Ik houd het heel dicht bij mezelf”, vertelt Philip over deze toespraak. “Ik vertrek vanuit mijn eigen familiegeschiedenis. In 1945 verloor ik mijn broer Jan bij de bevrijding van Groningen. Dat heeft een hoop teweeggebracht in ons gezin.”

Over die broer schrijft hij in het boek Jantje. Het is zijn oudste broer, die hij nooit bewust gekend heeft, maar die altijd in zijn leven aanwezig was. Philip was net een half jaar toen een Canadese kogel Jan raakte. “Hij zou op 19 mei 90 jaar geworden zijn, dus net iets minder dan tien jaar ouder dan ik. Dat zijn belangrijke data voor mij, waarop ik even stilsta bij dat moment. Ik bezoek ook nog regelmatig zijn graf, dat later ook de plek werd waar mijn ouders begraven zijn. Sommige mensen vinden dat merkwaardig, maar ik hecht eraan om daar te zijn.”

‘Ik ben getroffen’

Zijn twee oudere broers logeerden in Groningen bij hun grootouders, begin 1945. Philip was, net een half jaar oud, met zijn ouders thuis in Utrecht. In april arriveerden de geallieerden in Groningen, waar een groep fanatieke nazi’s stevig verzet bood. De straten waren het toneel van hevige gevechten. Toen het even rustig werd, besloot Jan, de oudste, bij het raam te gaan kijken. Op dat moment klonk er een schot. De jongen, die ruim een maand later 10 zou worden, wankelde de kamer in, zei nog: “Ik ben getroffen” en zakte toen in elkaar. Hij overleed ter plekke, op zaterdagavond 14 april 1945.

Het gezin in Utrecht hoorde pas weken later over het sterven van Jantje. De bevrijding was al achter de rug, de ouders hebben uitbundig feestgevierd. Een dominee bracht hun bijna een maand na de tragische gebeurtenis het nieuws.

“Jantje was altijd wel ergens”, schrijft Philip in zijn boek. “Het heeft het gezin jaren overheerst.” Juist ook als het níét over hem ging. In het zwijgen van zijn moeder op bepaalde momenten, in vragen die niet gesteld werden, in de regelmatige zondagse fietstocht naar begraafplaats Den en Rust in Bilthoven, waar Jantje begraven ligt.

EHBO

Maar het verdriet stempelde niet alleen het gezinsleven, zegt Philip. Het was ook zichtbaar in de levensinvulling van zijn ouders. “Zij hebben zich destijds afgevraagd hoe zoiets verschrikkelijks kon gebeuren. Wat de oorzaken waren, welke bewegingen en politiek achter die oorlog zaten. Daar hebben ze conclusies uit getrokken, namelijk dat iedere burger een verantwoordelijkheid heeft ten opzichte van de samenleving. Je hoort een bijdrage te leveren, vonden ze.”

Dus was moeder Freriks jarenlang actief als gemeenteraadslid in Utrecht en was ze haar leven lang bestuurslid van talloze organisaties: “Van bejaardentehuizen tot het Catharijneconvent.” En vader Freriks was actief in het verenigingsleven en heeft tientallen mensen de beginselen van de EHBO bijgebracht. “Zo droegen zij hun steentje bij aan een goede samenleving. Dat is een les die ik van ze heb overgenomen. Ik hoop op mijn beurt met mijn programma’s de maatschappij te verrijken.”

‘Opdat we niet vergeten’

Over het verlies zal het op 4 mei gaan. Maar ook over de lessen die we niet moeten vergeten. “Als ik zie wat er in de wereld om ons heen gebeurt, is het wel verstandig om af en toe eventjes stil te staan bij wat er tachtig jaar geleden is gebeurd. Die ongelooflijke, alles overtreffende ramp die de Tweede Wereldoorlog was, kwam voort uit een bepaalde ideologie. Ik heb de indruk dat men dat nu wel erg gauw vergeet. Dus laten we vooral op 4 mei aan de bel trekken, opdat wij niet vergeten.”

Ook voor nieuwe generaties is dat belangrijk. “Ik ben van 1944, mijn De slimste mens-partner Maarten van Rossem is van 1943. Bij ons is de oorlog onbewust aanwezig in ons leven. We zijn ermee opgegroeid, we hebben de nasleep ervan bewust meegemaakt. Maar ik vraag me sterk af of dat ook voor de jongere generaties geldt.”

In Frankrijk, waar hij woont, is de Tweede Wereldoorlog minder merkbaar aanwezig. “Hier hebben ze het over de Eerste Wereldoorlog als het gaat over de Grote Oorlog, La Grande Guerre. Daar is hier meer belangstelling voor, en dat is niet verwonderlijk. Er is geen enkel Frans gezin dat niet één of meerdere mensen heeft verloren tijdens die oorlog. De Tweede Wereldoorlog was wat dat betreft veel minder ingrijpend, hoewel de Duitsers hier ook tekeer zijn gegaan. Noord-Frankrijk was bezet, Zuid-Frankijk leed onder een collaborerend regime.”

‘Alsjeblieft niet ‘opa vertelt’’

En dus blijft Philip vertellen. “Alsjeblieft niet op een manier van ‘opa vertelt’, maar wel op mijn manier: met mooie televisieprogramma’s. Want de verhalen moeten verteld blijven worden. We mogen nooit vergeten hoe verschrikkelijk oorlog is. Zoals mijn broer dat zo sterk uitdrukt: ‘te groot voor ons mensen’. Het is een allesvernietigende kracht, die je als gewone burger alleen maar kan ondergaan in de hoop die te overleven. Daar mogen we nooit lichtvaardig over denken. Mensen die zeggen: ‘laat er maar een goede oorlog overheen gaan, dan leert de jeugd wel discipline’, hebben geen idee waar ze het over hebben. Dat is krankzinnig.”

Juist in deze tijd van oplopende spanningen vindt de presentator herdenken belangrijk. “Ik lig ’s nachts niet wakker van angst, maar ik vind dit geen opwekkende periode. Wat ik vooral zorgwekkend vind, is de nonchalance waarmee er wordt omgesprongen met onze rechtsstaat, die alsmaar achteruit lijkt te kachelen. Het gemak waarmee we omgaan met de onafhankelijke journalistiek of de rechtsspraak, kan leiden tot vervelende zaken. Nogmaals: we moeten nuchter blijven, maar ook scherp zijn op de tijd.”

Weer terug

Jarenlang dacht Philip dat een verdwaalde, willekeurige kogel van een Canadese soldaat zijn broer Jan raakte. Pas tijdens het schrijven van zijn boek ontdekte hij de ware toedracht: een NSB-onderbuurman beschoot een Bren Gun Carrier, een licht rupsbandvoertuig. De Canadezen beantwoordden het vuur en raakten daarmee niet alleen het onderhuis, maar ook het bovenhuis, waar Jan in de buurt van het raam stond.

Ter gelegenheid van tachtig jaar bevrijding sprak Philip zijn boek Jantje onlangs in als luisterboek. “Ik heb het boek twintig jaar geleden geschreven, en dat vergeet je dan weer. Niet het verhaal, wel de ervaring van teruggaan in de tijd. Maar tijdens het inspreken was ik soms bijna weer terug in mijn jeugd, kwam dat gevoel weer terug. Dan voelde ik weer dat verdriet, het verdriet van mijn moeder, de onuitgesproken pijn, waar ik in deelde. Een Joods gezegde luidt: als je één mens redt, red je de wereld. Maar andersom geldt hetzelfde: als je één mens verliest, vergaat de wereld. Dat is in ons gezin gebeurd.”

En dus is Philip Freriks elke 4 mei stil. “Die twee minuten staan voor mij altijd in het teken van mijn broer Jan. Dan voel ik altijd het verdriet van mijn ouders, van mijn familie. Dat is een intiem moment.”