Een onbereikbaar schoon­heids­ide­aal – want wie mooi wil zijn, moet steeds iets anders

Hadden we altijd al zoveel over voor goede looks? En waren onze idealen in het verleden ook al (te) hoog gegrepen? Gevangen in ons scherm of selfie-kader, met veel te veel online vergelijkingsmateriaal, staren we ons blind op vandaag. Maar vroeger was niet alles beter. Nog geen twee eeuwen geleden vormden schoonheidsidealen soms letterlijk een gevangenis. Korsetten benamen mensen de adem. Kooiconstructies om een rok volume te geven perkten de bewegingsvrijheid drastisch in. Het ideaal van Chinese lotusvoetjes was niets minder dan een gruwelijke marteling. Bijna duizend jaar lang werden bij meisjes vanaf drie jaar de voeten gebroken om het felbegeerde ideaal te bereiken: de lotusvoet van nog geen tien centimeter lang. Dat vrouwen een leven lang gehandicapt waren en niet meer normaal konden lopen, was bijzaak. 

Wie mooi wilde zijn, moest ook in het verleden vaak pijn lijden. Voor een bleke huid werden eeuwenlang kosten noch moeiten gespaard. Volgens historici hebben we de uitdrukking ‘blauw bloed’ aan deze hang naar witte wangen te danken: bij bleke (en dus rijke) mensen waren de blauwe aderen vaak goed zichtbaar. Voor het beste effect brachten vrouwen soms giftige smeersels aan op hun gezicht, zoals loodwit. Het gevolg was dat ze op den duur regelmatig letterlijk het loodje legden. Bloedzuigers werden ook vaak ingezet om de gewenste teint te creëren, een stuk onschuldiger.

• Schoonheid: van lotusvoeten tot hippe puisten

  Schoonheid: van lotusvoeten tot hippe puisten

Stijlicoon

Dat de schoonheidsidealen zelf daarmee ook tijdloos zijn, is een misvatting. De Rubensvrouw, ooit gevierd om haar mollige lichaam, heeft vandaag minder goede papieren. Ooit kende Europa modetrends die we nu absoluut niet meer als aantrekkelijk zouden bestempelen. Zo was het tijdens de renaissance gebruikelijk dat adellijke dames de haargrens epileerden om hun voorhoofd hoger te laten lijken.

Stijliconen van toen tonen dit relatieve karakter van schoonheid soms extra duidelijk. Cleopatra werd in haar tijd gezien als een van de mooiste vrouwen die ooit had bestaan. Eind jaren ’90 werden munten met haar beeltenis gevonden, maar wat men zag, viel vies tegen. Cleopatra bleek een plat voorhoofd te hebben, dunne lippen, een uitstekende kin en een haakneus.

'Maak mij mooi'

Ook cultuur stelt schoonheid soms ter discussie. Toen ik zelf in Azië woonde, wist ik aanvankelijk niet wat ik zag toen ik op het strand bikini dragende vrouwen met bivakmutsen signaleerde. Ik deed mijn best voor een bruin kleurtje … deze mensen wilden precies het tegenovergestelde. Geen zomersproeten maar een zo wit mogelijk gezicht. Ook in de winkels zag ik daar de bleke zusjes van onze zelfbruinende producten. Nivea Whitening Milk … na een seizoen lang ploeteren om van mijn melkflesbenen af te komen, kwam dit heel vervreemdend over.

Meer dan dit anekdotische persoonlijke bewijs leverde de Amerikaanse kunstenaar Esther Honig. Zij liet in meer dan vijfentwintig verschillende landen een foto van zichzelf bewerken. Ze vroeg de vormgevers om in Photoshop haar beeld aan te passen aan het schoonheidsideaal van het specifieke land. De vraag die centraal stond tijdens de opdracht was: ‘Maak mij mooi.’ Het resultaat was een set foto’s die niet gevarieerder kon zijn: kleur ogen, haar, veel of weinig make-up, vorm van het gezicht en zelfs wimpers waren aan culturele smaak onderhevig.

Trendsetters

Is het leven zo maakbaar voor iedereen? Niet bepaald. Er is altijd een elite geweest die ons voorging. Vroeger waren dat koningen en edelen, nu zijn het Instagram-sterren uit de film- en muziekwereld. Keira Knightley is zo slank omdat ze simpelweg tijd heeft om vijf uur per dag in de sportschool te trainen. Het exclusieve karakter van schoonheid zit hem vooral in de hoeveelheid tijd en moeite die je nodig hebt om het ideaalbeeld te verwezenlijken. Er is een mate van welvaart nodig.

Schoonheidsidealen werden vroeger, net als nu, door trendsetters en influencers verder gebracht. Toch zijn schoonheidsidealen dankzij sociale media en de toegenomen welvaart voor steeds meer mensen toegankelijk geworden. Maar juist dát heeft ook een keerzijde: schoonheid is gedemocratiseerd. Iedereen kan mooi zijn. Dus als je dat toevallig niet bent, heb je iets uit te leggen.

#FreeThePimple

Maar dat is niet het hele verhaal. Je ziet ook dat naarmate een keurslijf dwingender wordt, de tegenbeweging op gang komt. Het Engelse mediaplatform Cosmetic Business publiceerde aan het begin van de coronacrisis vijf wereldwijde trends in de cosmeticawereld. Eén daarvan leek niets te maken te hebben met schoonheid: Acne Positivity. Via de hashtag #FreeThePimple startte Louisa Northcote twee jaar eerder een ware hype op Instagram waarmee ze puistjes van het taboe-imago afhelpt. Body positivity neemt op deze manier allerlei vormen aan. Zo gaven de foto’s van Chantelle Young, die aan de huidziekte vitiligo lijdt, een andere invulling aan het begrip schoonheid. Ze liet zien dat imperfectie niets af hoeft te doen aan uitstraling of schoonheid.

De Griekse God

Wat hebben Clark Gable, Marlon Brando, Arnold Schwarzenegger en Arie Boomsma gemeen? Ze vertegenwoordigen het constante schoonheidsideaal dat heerst voor de man in de afgelopen eeuw. Het beeld van een man die nu als aantrekkelijk wordt gezien, komt verdacht veel overeen met het Romeinse schoonheidsideaal. Dat is bijzonder. Vrouwen hebben door de eeuwen heen heel wat moeten sleutelen aan hun lichaam om te kunnen voldoen aan de geldende normen. De reden voor het veranderende schoonheidsideaal voor vrouwen heeft ongetwijfeld te maken met haar rol in de geschiedenis, waarbij we door de eeuwen heen zien dat de vrouw steeds gelijkwaardiger aan de man is geworden. Ook het moederschap is inmiddels minder belangrijk in het beoordelen van het uiterlijk. Toch blijft er een verschil. Waarom hebben we het wel over de blauwe jurk van Sigrid Kaag en niet over de stropdas van Wopke Hoekstra na een verkiezingsdebat? Is de hyperfocus op schoonheidsidealen niet nog steeds een manier om de bewegingsvrijheid van vrouwen te beheersen?

Het ware, het schone en het goede

Een klein stapje terug: waarom doen we als vrouwen, door de hele geschiedenis heen, zo ons best om te beantwoorden aan schoonheidsidealen? Omdat er historisch gezien weinig andere mogelijkheden waren om ons te profileren of macht uit te oefenen. Maar ook omdat schoonheid al sinds de oude Grieken wordt geassocieerd met het goede. We zijn aan die gedachte gewend: het goede en het schone horen bij elkaar en vaak voegen we ‘het ware’ daar nog aan toe. Streven naar schoonheid betekende automatisch het streven naar het goede. Wat mooi is, is goed en andersom geldt hetzelfde. Het kwade is lelijk. Niet voor niets hebben alle heksen in sprookjes een afstotelijk uiterlijk.

De dichter Semonides van Amorgos verbond in de zevende eeuw al moreel slechte vrouwen met lelijkheid in zijn Catalogus van Onhandelbare Vrouwen: “Ten eerste heb je vrouwen die op varkens lijken, ze liggen in hun eigen viezigheid en vet. Andere vrouwen zijn net keffende honden die niet stil worden, ook al sla je hun tanden eruit. En dan heb je nog de luie paarden, sletterige wezels en lelijke apen zonder nek.”

Onhandelbare vrouwen

Mijn favoriete onderzoeksjournalist Anne Helen Petersen schreef twee jaar geleden haar eigen catalogus van onhandelbare vrouwen, losjes gebaseerd op die van Semonides: bekende figuren uit de politiek, sport en pop/celebrity-cultuur die als te sterk, te dik, te lelijk, te oud, te zwanger of te sletterig werden beoordeeld en op sociale media werden afgefakkeld, kregen een plek in haar boek. Ze portretteerde Serena Williams (te sterk), Madonna (te oud) en Hillary Clinton (te opgefokt). Van ‘onhandelbaar’ of ‘lelijk’ maakte zij een geuzennaam. Juist deze vrouwen rekken de dwingende kaders op die in het bijzonder voor onze sekse lijken te gelden.

Dat het schone en het goede niet per definitie altijd iets met elkaar te maken hebben, blijkt uit het feit dat de norm van het moment de bandbreedte om onszelf te zijn soms inperkt. Dat kan nooit de bedoeling zijn geweest van de Schepper. Uiteindelijk blijft schoonheid een mysterie, te groot om in een tijd of kader te vangen. De definitie van de dichter Jeroen van Steijn blijft mij treffen: “Schoonheid: Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet.”

Tekst: Adriënne Simons